تحلیل چهار دهه سیاستگذاری ترکیه نسبت به علویان در پرتو استمرار حاکمیت حزب عدالت و توسعه
دکتر زهرا کبیری‌پور، مدرس حوزه و دانشگاه و پژوهشگر حوزه علویون، روز پنجشنبه ۲۹ آبان ۱۴۰۴، در نشستی تخصصی با عنوان «تأثیرات ماندگاری حکومت حزب عدالت و توسعه بر اسلام سیاسی و روند سیاستگذاری دینی ترکیه»، به تشریح و ارزیابی ابعاد مختلف «تأثیر ماندگاری حزب عدالت و توسعه (AKP) بر نظام مسائل جامعه علویان ترکیه» پرداخت.
اندیشکده زاویه: دکتر زهرا کبیری‌پور، مدرس حوزه و دانشگاه و پژوهشگر حوزه علویون، روز پنجشنبه ۲۹ آبان ۱۴۰۴، در نشستی تخصصی با عنوان «تأثیرات ماندگاری حکومت حزب عدالت و توسعه بر اسلام سیاسی و روند سیاستگذاری دینی ترکیه» که در سالن اهل‌بیت (ع) مجمع جهانی اهل‌بیت (ع) برگزار شد، به تشریح و ارزیابی ابعاد مختلف «تأثیر ماندگاری حزب عدالت و توسعه (AKP) بر نظام مسائل جامعه علویان ترکیه» پرداخت.
هدف اصلی این موضوع، ارائه تحلیلی مبتنی بر داده‌های تاریخی از روند سیاستگذاری دولت ترکیه در چهار دهه اخیر و چگونگی اثرگذاری استمرار حاکمیت حزب عدالت و توسعه بر این روندها عنوان شد.
دکتر کبیری‌پور با اشاره به جمعیت ۱۲ تا ۲۰ میلیونی علویان ترکیه، بر تداوم مشکلات ساختاری ریشه‌دار که ممتد از دوره سلجوقی و عثمانی است، تأکید کرد. این مشکلات شامل حاشیه‌نشینی، تبعیض مذهبی و فقدان به‌رسمیت‌شناسی و استمرار ذهنیت خصمانه است.
دوره‌بندی چهارگانه سیاستگذاری دولت ترکیه
این پژوهشگر مسائل علویان، سیاست دولت نسبت به علویان در چهار دوره زمانی را مورد بررسی قرار داد و گفت:
در دوره پساکودتای ۱۹۸۰، دولت با طرح «سنتز ترک–اسلام» الگوی هویتی واحدی ارائه داد که با هویت و آیین علویان ناسازگار و منجر به حاشیه‌رانی شد.
در دوره آغاز حاکمیت آک‌پارتی (۲۰۰۲–۲۰۰۹)، که دوره امید نامیده شد، گشایش‌هایی نظیر گفت‌وگوهای رسمی و نشست‌های «Alevi Açılımı» (گشایش علوی) مشاهده شد که سطح مطالبات اجتماعی را افزایش داد. اما از پس از ۲۰۰۹، با تشدید رقابت‌های داخلی و رویدادهای ۲۰۱۳، رویکرد دولت از تعامل به مهار و ادغام تغییر یافت.
دوره اخیر (۲۰۲۲ به بعد) با تشکیل «نهاد فرهنگ و جمخانه علوی–بکتاشی» به نقطه عطف خود رسید. این نهاد که در ظاهر حمایتی است، در عمل سازوکاری برای تمرکز، کنترل و بازتعریف هویت علویان ذیل سیاست‌های رسمی دولت محسوب می‌شود.
پنج محور نظام مسائل علویان
این مدرس حوزه و دانشگاه پنج محور کلیدی نظام مسائل علویان را تحلیل کرد: هویت مذهبی و مسئله به‌رسمیت‌شناسی، جمخانه‌ها و اماکن عبادت، جایگاه سنتی دده‌ها و نقش‌آفرینی معنوی، آموزش و انتقال سنت دینی علوی، و امنیت اجتماعی، مشارکت سیاسی و شکاف‌های هویتی.
وی توضیح داد که استمرار حاکمیت حزب عدالت و توسعه بر تداوم تبعیض ساختاری، تغییر شکل مسائل یا ادغام فرهنگی در این محورها اثرگذار بوده است.
جمع‌بندی ارائه و سناریوهای آینده
دکتر کبیری‌پور در جمع‌بندی ارائه شده تأکید کرد که سیاست دولت ترکیه طی چهار دهه، از حذف به سمت مهندسی، سپس ادغام و در نهایت کنترل ساختاری عبور کرده است، اما هرگز به رسمیت‌شناسی واقعی هویت مستقل علویان نرسیده است.
وی در ادامه سه سناریوی محتمل برای آینده را مطرح کرد:
۱. تداوم وضع موجود: حفظ ساختار کنترلی و وابستگی نهادهای علوی به دولت؛
۲. تغییر سیاسی: امکان بازتعریف رابطه دولت با جمخانه‌ها در صورت دگرگونی فضای سیاسی؛
۳. کنشگری نسل جدید علویان: ظهور نسل تحصیل‌کرده، مستقل و مطالبه‌گر که می‌تواند آینده جامعه علویان را بازآفرینی کند.
چرایی اعتراض جامعه علوی: نظم‌دهی در برابر مهندسی هویت
در بخش پرسش و پاسخ، دکتر کبیری‌پور به چرایی اعتراض جامعه علوی به سیاست‌های دولت پرداخت و بیان داشت که مسئله اصلی، فاصله‌گذاری میان «نظم‌دهی مشروع دولت» و «مهندسی هویت دینی» است.
وی توضیح داد که نظم‌دهی مشروع وظیفه طبیعی دولت برای حفظ نظم اجتماعی در حوزه‌های عمومی است، اما حوزه هویت دینی متعلق به خود جامعه است و سنت‌ها، رهبران دینی و نهادهای آیینی باید آزادانه و بدون دخالت محتوایی دولت شکل بگیرند. مشکل دقیقاً از زمانی آغاز شد که دولت از «نظم‌دهی» عبور کرده و وارد «مهندسی فرهنگی» شد؛ اقداماتی نظیر وابسته‌سازی مالی نهادهای آیینی و ایجاد شبکه‌های موازی با دده‌ها، نشانه‌های روشن این مهندسی هویتی است که هدف آن تبدیل نهاد مستقل به بخشی از سازوکار حکمرانی است. تأکید شد که حل مسئله علویان تنها با پذیرش استقلال فرهنگی و مذهبی میسر است.
