نگاهی به تأثیر سریالهای ترکیه بر جامعه و هویت نسل جدید
سینمای ترکیه که در آغاز قرن بیستم با هدفی فرهنگی و ملیگرایانه شکل گرفت، امروز با صنعتی بیش از یک .میلیارد دلاری در قالب سریالهای تلویزیونی ادامه یافته است. با این حال، بسیاری از منتقدان معتقدند که این سریالها از ارزشهای سنتی و اخلاقی جامعه فاصله گرفتهاند و بر جنبههای مصرفگرایی، روابط ناسالم و تغییر سبک زندگی جوانان تأثیر منفی گذاشتهاند. نوشتار حاضر در صدد بررسی این موضوع است که تلویزیون ترکیه اگرچه به ابزاری برای قدرت نرم بدل شده لیکن تهدیدهای مهمی هم در پیش روی هویت فرهنگی این کشور قرار داده است.
دکتر حسن صادقیان، کارشناس مسائل ترکیه
اندیشکده زاویه: در ترکیه، سینما اواخر قرن نوزدهم ظهور کرد و در قرن بیستم به یک صنعت بزرگ و یک ابزار تبلیغاتی مهم تبدیل شد. در سال ۱۹۱۵، به دستور وزیر جنگ، انور پاشا، «اداره مرکزی سینمای ارتش» توسط یک مرد یهودی به نام واینبرگ (Weinberg) تأسیس شد. اولین سینماها در استانبول (بیاوغلو) و ازمیر (کوردُن) افتتاح شدند. در ترکیه، سینما، به گفته هالیت رفیق Halit Refiğ()، سینمایی به سبک عامیانه یا همان مردمی است.
به زعم وی، سینمای ترکیه نباید بر اساس تجربیات ملتهای خارجی، بلکه بر اساس ویژگیهای تاریخی کشور و مردم خودمان باشد. چالش اساسی سینمای ترکیه تبدیل این سینما، که از مردم سرچشمه میگیرد، به مردم است. به عبارت دیگر، سینمای ترکیه بهویژه در دو دهه اخیر از متن جامعه دور شده است و به دنبال برساخت هویت انحرافی و خارجی است.
علیرغم انتقادات، صنعت تلویزیون ترکیه جایگاه بسیار مهمی در بازارهای جهانی دارد. جایزه معتبر بینالمللی که اخیراً برای سریال تلویزیونی «شخصیت» اعطا شد، گواهی بر این ادعا است. سریالهای ترکیه امروزه، به جزء خاورمیانه در اروپا و حتی آمریکای لاتین نیز مورد تقاضا هستند. بهعنوان مثال، بر اساس گزارش برخی رسانهها، سریال تلویزیونی «قرن باشکوه» در شیلی، کشوری که بالاترین سهم را در جهان به آموزش اختصاص میدهد، در صدر رتبهبندیها قرار دارد. در این میان، سریالهای تلویزیونی ترکیه تأثیر قابل توجهی بر تعداد گردشگرانی که از ترکیه بازدید میکنند، دارند. این سریالها به عنوان ابزاری تبلیغاتی در گردشگری عمل میکنند.
الگوهای اقتصادی و اشتغال صنعت سریالهای تلویزیونی بسیار پیچیده است. اتاق بازرگانی استانبول (ITO) اخیراً اعلام کرد که صنعت سریالهای تلویزیونی که در سالهای اخیر بیش از ۳۰۰ میلیون دلار درآمد فروش سالانه داشته است، قصد دارد در کوتاهمدت به بیش از یک ۱ میلیارد دلار برسد. ادعا میشود که ترکیه پس از ایالات متحده، دومین صادرکننده بزرگ سریالهای تلویزیونی به بازار جهانی است. طبق آخرین دادهها، درآمد تبلیغات بخش تلویزیون در ترکیه از ۵ میلیارد لیر ترکیه فراتر رفته است. این رقم، علیرغم کاهش بینندگان تلویزیون در سراسر جهان در چند سال گذشته، قابل توجه است.
تأثیرات سریالهای ترکیه بر جامعه
1. ایجاد بحران در روابط خانوادهها، کودکان و جوانان
در ترکیه، سریالهای تلویزیونی در سالهای اخیر موضوع بحثهای مکرر بودهاند. مضامین اصلی، هنر، فلسفه و پیام این سریالها، مشکلات جدی را به ویژه برای کودکان و نوجوانان ایجاد میکند. در نتیجه، این سریالها تأثیر منفی بر جامعه و ساختارهای خانواده به طور کلی و به ویژه جوانان دارند.
تهیهکنندگان سریالهای تلویزیونی صرفاً برای رتبهبندی و میل به کسب درآمد، برنامههایی نمیسازند. بدون شک، آنها انگیزههای دیگری دارند. نکته قابل توجه این است که مضمون مشترک بسیاری از سریالهای آنها، تضاد شدید آنها با ارزشهای اجتماعی است. حریم خصوصی خانواده، حمایت و گرمی خانواده در این سریالها تا حد زیادی نادیده گرفته شده و انکار میشود. مفاهیمی مانند زندگی مجردی، زنا، روابط سوءاستفادهآمیز، خیانت، زندگی لوکس و کسب درآمد بدون تلاش، گاهی به طور ضمنی و گاهی به صراحت تشویق میشوند. در این سریالهای محبوب که داستانها در میان خانوادههای ثروتمند و در عمارتهای مجلل اتفاق میافتد، چنین روابطی، که از نظر اجتماعی غیرقابل قبول و از نظر اخلاقی چالش برانگیز هستند، مکرر روی پرده سینما به تصویر کشیده میشوند.
2. تخریب ژنتیکی نسلی
برخی از سریالهای تلویزیونی، که کاملاً با ارزشهای اجتماعی ناسازگار هستند، از طریق روابط تحریفشده، سبکهای زندگی نامشروع و رفتارهایی که با سنتها و فرهنگ ترکیه در تضاد هستند، تعادل جامعه را مختل میکنند. هنر، فلسفه و زیباییشناسی، اساسیترین عناصری که یک سریال تلویزیونی یا یک اثر هنری را تشکیل میدهند، امروزه در بسیاری از این سریالها غایب هستند. یک طرز فکر سطحی، مبتذل و کثیف، دور از روح سینما و هنرهای تجسمی، رواج یافته است.
به زعم منتقدین به ویژه حامیان سبک زندگی اسلامی، سریالهای تلویزیونی که تمام انتظارات پایه دیگر، مانند رتبهبندی، سودهای گزاف و شهرت را که دور از روح اسلامی است، ارتقا میدهند، دینامیتی برای پویایی هستیشناختی و فرهنگی جامعه هستند. بنابراین، افرادی که آینده به آنها سپرده شده است، در مسیری عمیقاً معیوب هدایت میشوند. این مسیر همواره بنبست است و منجر به افسردگی میشود. سریالهای تلویزیونی با قضاوت بر اساس شخصیتپردازیها، کد ژنتیکی فرهنگ ترکیه را دستکاری میکنند و عملاً ژنهای نسل جدی را تغییر میدهند.
3. ایجاد چالش علیه فرهنگ کتابخوانی
در ترکیه، جایی که عادت به مطالعه کم است، سریالهای تلویزیونی اقتباسشده از رمانها به جای اینکه فایدهای داشته باشند، تأثیر منفی بر جوانان دارند. داستانها، رمانها و داستانهایی که به فیلمنامه تبدیل میشوند، نه تنها علاقهای به خواندن این کتابها ایجاد نمیکنند، بلکه آنها را از خواندن آنها منصرف میکنند. سریالهای تلویزیونی که فیلمنامههای خود را از داستانها و رمانهای ادبی میگیرند، بینشهای اولیهای در مورد کتابها ارائه میدهند و منجر به اشباع اطلاعاتی میشوند.
خوانندگان فرض میکنند که از قبل محتوای کتابها را میدانند و معتقدند که مواجهه با آنها غیرضروری است. بسیاری از مردم بخش زیادی از وقت خود را جلوی تلویزیون میگذرانند. منتقدین تذکر میدهند که با توجه به عادت کم مطالعه کتاب در کشور ترکیه، تولیدکنندگان سریالها و فیلمهای تلویزیونی هنگام تهیه فیلمنامه سریالها باید به آثار منفی آن توجه داشته باشند.
4. تشویق مصرف برند و خلق بتهای مدرن
گزارش شده است که ۶۰ درصد از شکایات ارسالی شهروندان به شورای عالی رادیو و تلویزیون ترکیه (RTÜK) مربوط به سریالهای تلویزیونی است. این میزان در مقایسه با سال گذشته دو برابر شده است. دلیل این امر آن است که سریالهای تلویزیونی اغلب بر جنبههایی تأکید میکنند که انگیزههای فردی را تحریک میکنند و منجر به حاشیهنشینی قابل توجه میشوند. صحنههای تحریکآمیز بارها و بارها نمایش داده میشوند و در ناخودآگاه ریشه میدوانند. یک مطالعه در سال ۲۰۰۹ نشان داد که ۴۷ درصد از بینندگان، سریالهای تلویزیونی را مغایر با بافت اخلاقی جامعه میدانند.
از نگاه منتقدین، بسیاری از سریالهای پربیننده، مسائل حاشیهای را بررسی میکنند که بسیار فراتر از پذیرش اجتماعی هستند و به جای ارتقای ارزشهای انسانی، بر تخریب و انحطاط آنها تمرکز میکنند. ارائه مطالب سطحی، ساده، بیمحتوا و فاقد ویژگیهای هنری یا زیباییشناختی به کسانی که هیچ پیشینه تحصیلی یا فرهنگی ندارند، چیزی بیش از یک راه فرار آسان نیست.
روابط مهمانان ناخواندهای که در ساعات پربیننده تلویزیون ظاهر میشوند، عمیقاً به وجدان و اخلاق خانوادهها و جوانان آسیب میرساند. بسیاری از سریالها بر روابط عاشقانه تحریفشده، سطحی و صرفاً انسانی، مادی و جنسی و همچنین فسق و فلاکت تأکید دارند. شخصیتهایی که به طور متناوب عاشق میشوند، مفهوم دوستی را تضعیف میکنند. ارتباط این سریالها با مسائل اساسی جوانان باید مورد تردید قرار گیرد.
سریالهای تلویزیونی سبک زندگیای را تبلیغ و ترویج میکنند که برای یک فرد معمولی ترکیهای کاملاً بیگانه است. یک فشار ضمنی بر مردم وجود دارد تا دنیای پر زرق و برق تجمل را بدون هیچ دردسر یا هزینهای زندگی کنند. سریالهای تلویزیونی مردم را مجبور میکنند سبک زندگی خاصی را انتخاب کنند و به سمت برندهای خاصی گرایش پیدا کنند و در نتیجه جهانی خلق میشود که در آن ظاهر از اهمیت بالایی برخوردار است. بنابراین، اعتیاد به برند ایجاد میشود و بتهای معاصر خلق میشوند.
این روند یادآور بحران و فروپاشیای است که نسل دوره تنظیمات در جامعه طبقه بالای عثمانی یک قرن پیش تجربه کرد. جای تعجب نیست که جوانانی که با طرز فکری بزرگ شدهاند که فقط ظواهر فیزیکی و بیولوژیکی را در اولویت قرار میدهد، به جای تأکید بر ویژگیهای انسانی و معنوی، خیلی زود از همه چیز ناراضی میشوند و در افسردگی عمیقی فرو میروند. امروز در ترکیه اعتیاد به برند به یک معضل اجتماعی تبدیل شده است. برخی از جوانان برندها را به عنوان بت (بتهای مدرن) میبینند که مسیری بسیار خطرناک برای آینده این نسل است.
نتیجهگیری
امروزه، اکثر سریالهای تلویزیونی ارزشهای اخلاقی را نادیده میگیرند. این وضعیت به آرامش اجتماعی و بافت جامعه آسیب میرساند. منتقدین عرصه سینما و سریال ترکیه معتقدند دولت که حافظ و پاسدار تعادل اجتماعی است، باید از طریق قانونگذاری از این امر جلوگیری کند. باید معیارها و استانداردهایی برای سریالهای تلویزیونی که به عنوان الگوی بدی برای جوانان عمل میکنند، تعیین شود.
سازمانهای رسانهای باید تمام تلاش خود را برای تضمین آموزش دقیق و صحیح و حفظ نسلهای آینده به کار گیرند. یکی از مسئولیتهای رسانهها، کوشا بودن در هدایت جامعه به سمت خوبی و زیبایی است. سریالهای تلویزیونی مملو از انواع تحریفات هستند. اگر به این تحریفات رسیدگی نشود، نمیتوان از آینده خود مطمئن شد؛ زیرا کودکان امروز تقلید میکنند و فردا خود را وفق میدهند.
آنها از طریق این سریالها و دستکاریهای گمراهکننده رسانهها، در حال دستکاری کدهای فرهنگی ترکیه هستند و عملاً سعی در تغییر ژنهای نسل جدید دارند. آنها در تلاشاند تا مهمترین نهاد جهان شرق به ویژه جهان اسلام، یعنی «ساختار خانواده» را تضعیف کنند. سطح نگرانکننده اعتیاد به تلویزیون و سریالهای تلویزیونی عملاً جوانان را مسموم میکند.
بنابراین، اعتیاد به تلویزیون و سریالهای تلویزیونی نگرانکننده است. ضمن اعمال محدودیتها و استانداردها بر این سریالها، باید جایگزینهایی تولید شود. سریالها و فیلمهایی که با ارزشهای اخلاقی عمومی همسو باشند، جامعه را به درستی هدایت کنند و جوانان ما را برای آیندهای سالم آماده کنند، باید تولید شوند. باید منابع قابل توجهی به این پروژهها اختصاص داده شود و سریالها و فیلمهایی بر اساس منابع صحیح، دقیق و اصیل ارزشهای دینی، ملی و اخلاقی، از جمله شخصیتهای تاریخی، برای نمایش الگوهای نمونه تولید شوند.
مهمترین عناصری که یک سریال، یک اثر یا یک اثر باید داشته باشد – هنر، فلسفه و زیباییشناسی – امروزه در سریالهای مذکور وجود ندارد. این سریالها نه تنها پویایی فرهنگی جامعه را مختل میکنند، بلکه جوانانی را که آینده خود را به آنها سپردهایم، گمراه میکنند و ارزشهایی را که زمانی مقدس بودند، پایمال میکنند.
