ارمنستان و پروژه دگرگونی امنیتی؛ از وابستگی به روسیه تا شبکه‌سازی با غرب و شرق
شکست در جنگ قره‌باغ، ارمنستان را با این واقعیت تلخ روبرو کرد که معماری امنیتی وابسته به روسیه دیگر پاسخگوی نیازهایش نیست. هم‌اکنون ایروان با یک استراتژی جدید، امنیت خود را نه بر یک ستون، که بر شبکه‌ای از شرکای متنوع از جمله فرانسه، هند، اتحادیه اروپا و حتی امارات متکی کرده است. این تحول، نه تنها بقای ارمنستان، که نظم ژئوپلیتیک کل قفقاز جنوبی را دگرگون کرده است.
علی خوانساری، پژوهشگر مسائل بین‌الملل
اندیشکده زاویه: شکست ارمنستان در جنگ دوم قره‌باغ برای ایروان یک شوک راهبردی بود که نشان داد معماری امنیتی چند دهه اخیر این کشور نقص‌های جدی دارد. ارمنستان تا همین چند سال پیش امنیت خود را تقریباً و به‌طور کامل روی یک ستون بنا کرده بود: روسیه و سازوکارهایی مثل پیمان امنیت جمعی. اما تحولات ۲۰۲۰ به بعد ثابت کرد که این ستون دیگر «ضامن واقعی امنیت» نیست. از دل همین واقعیت تلخ، سیاست جدید متنوع‌سازی امنیتی و نظامی شکل گرفت؛ رویکردی که نه محصول هیجان، بلکه تلاشی برای بقا و بازتعریف موازنه است.
فروپاشی نقش روسیه به عنوان ضامن امنیتی
مهم‌ترین عامل تغییر مسیر ارمنستان، فروریختن تصور «روسیه به‌عنوان سپر امنیتی» بود. در جنگ ۲۰۲۰ و تنش‌های بعدی، نه کرملین و نه پیمان امنیت جمعی مداخله مؤثری به نفع ارمنستان انجام ندادند. جنگ اوکراین هم ظرفیت روسیه برای حضور فعال در قفقاز جنوبی را کاهش داد. بنابراین، از نگاه ارمنی‌ها، روسیه از یک ضامن امنیتی به یک بازیگر گرفتار تبدیل شده و اتکای یک‌جانبه به آن دیگر نه ممکن است و نه عقلانی. این فروپاشی روانی و عملی، نقطه آغاز عبور ارمنستان از مدل امنیتی سنتی است.
تغییر محاسبات داخلی: امنیت به‌مثابه ابزار، نه باور مقدس
در داخل ارمنستان نیز نگرش به امنیت تغییر کرده است. پاشینیان برخلاف نسل سابق، امنیت را «ابزار قابل اصلاح» می‌بیند. او علناً گفته است، معماری امنیتی ارمنستان به‌طور افراطی به روسیه وابسته بوده و این مدل باید جایگزین شود. فشار افکار عمومی، نقد نخبگان قدیمی و پیامدهای شکست جنگ، فضای داخلی را برای اصلاح باز کرد. نتیجه این شد که گفتمان رسمی ارمنستان از «وفاداری استراتژیک» به سمت «عمل‌گرایی امنیتی» حرکت کرد.
فشارهای محیطی: صعود آذربایجان و نقش ترکیه
در محیط پیرامونی، توازن قوا به سرعت علیه ارمنستان تغییر کرد. آذربایجان پس از جنگ با حمایت ترکیه، به یک بازیگر تهاجمی‌تر و با اعتمادبه‌نفس بیشتر تبدیل شد؛ از طرح موضوع کریدور زنگزور گرفته تا فشار مرزی و سیاسی. ترکیه نیز با پروژه‌های پان‌ترکی، تلاش کرد محور ژئوپلیتیکی خود را از آناتولی تا آسیای مرکزی امتداد دهد؛ مسیری که از دلِ قلمرو ارمنستان عبور می‌کند. در چنین فضایی، ادامه وابستگی مطلق به روسیه، برای ارمنستان به معنای قرارگرفتن در وضعیت دفاعیِ دائمی بود.
نزدیک‌سازی به غرب: سپر سیاسی و بازدارندگی نمادین
بر همین زمینه، ارمنستان به‌طور بی‌سابقه‌ای به غرب نزدیک شد. رزمایش مشترک با آمریکا، افزایش گفت‌وگوهای امنیتی و حضور ناظران اروپایی در مرزها تنها اقدامات نمادین نبودند؛ بلکه بیانگر ورود یک بازیگر جدید به معماری امنیتی ارمنستان‌اند. مهم‌ترین پیشران این چرخش، فرانسه است که با فروش سامانه‌های پدافندی، اعزام مستشار و دفاع سیاسی از ارمنستان، عملاً تبدیل به شریک امنیتی جدید ایروان شده. برای ارمنستان، غرب دو کارکرد کلیدی دارد: ایجاد فشار سیاسی علیه آذربایجان و ارسال این پیام به مسکو که انحصار امنیتی‌اش تمام شده است.
هند؛ ستون آسیایی استراتژی جدید ارمنستان
هند طی چهار سال اخیر به یکی از مهم‌ترین تأمین‌کنندگان تسلیحات ارمنستان تبدیل شده است. از راکت‌انداز و ضدپهپاد تا سامانه‌های موشکی، همکاری دفاعی هند – ارمنستان فقط یک معامله اقتصادی نیست؛ بلکه بازتاب موازنه‌سازی آسیایی در برابر محور ترکیه – پاکستان – آذربایجان است. برای ایروان، هند یک منبع تسلیحاتی مستقل از روسیه و غرب محسوب می‌شود که هم اراده فروش دارد و هم محدودیت ژئوپلیتیکی طرفین دیگر را ندارد.
گسترش محورهای جدید: ورود بازیگران خلیج فارس به معادله امنیتی ارمنستان
در کنار غرب، هند و اروپا، ایروان اخیراً تلاش کرده همکاری‌های دفاعی خود را به بازیگران تازه‌ای همچون امارات نیز گسترش دهد. دیدار وزیر دفاع ارمنستان با شیخ حمدان بن‌محمد آل‌مکتوم و اعلام آمادگی دو کشور برای امضای توافق همکاری دفاعی، نشانه‌ای از ورود یک «محور مکمل» به معماری امنیتی جدید ارمنستان است. امارات اگرچه نقش مستقیم در مناقشه قفقاز ندارد، اما ظرفیت مالی و فناوری دفاعی آن می‌تواند برای ایروان اهمیت داشته باشد. این رویکرد، بخشی از تلاش گسترده‌تر ارمنستان برای فاصله گرفتن از وابستگی تک‌محور و ایجاد شبکه‌ای از شرکای متنوع و جغرافیایی متکثر است؛ شبکه‌ای که دامنه آن اکنون از اروپا و هند تا خلیج فارس امتداد یافته است.
نقش اتحادیه اروپا؛ امنیت نرم و بین‌المللی‌سازی مرزها
اتحادیه اروپا از طریق مأموریت نظارت مرزی EUMA نقش مکملی در راهبرد ارمنستان ایفا می‌کند. حضور ناظران اروپایی، یک سازوکار «شاهد خارجی» ایجاد کرده که رفتار آذربایجان را قابل رصد و هزینه‌دار می‌کند. اروپا برخلاف آمریکا یا فرانسه، ابزار نظامی سخت به ارمنستان نمی‌دهد، اما از طریق نظارت، میانجی‌گری و کمک اقتصادی، بخشی از بار امنیتی ایروان را بر دوش می‌کشد.
فاصله‌گیری کنترل‌شده از روسیه
با وجود نارضایتی عمیق از عملکرد مسکو، ارمنستان مسیر جدایی از روسیه را نه ناگهانی، بلکه مرحله‌به‌مرحله دنبال کرده است. ایروان پس از ۲۰۲۳ عملاً مشارکت خود در پیمان امنیت جمعی را منجمد کرد؛ از حضور در نشست‌ها و رزمایش‌های CSTO خودداری کرد، حق عضویت سالانه را نپرداخت و قراردادهای دفاعی جدیدی با مسکو نبست. پاشینیان نیز علناً اعلام کرده که ارمنستان «از نظر عملی» دیگر بخشی از سازوکار امنیت جمعی نیست.
با این حال، خروج رسمی و حقوقی هنوز ثبت نشده است. وجود پایگاه نظامی روسیه در گیومری، وابستگی‌های اقتصادی و فشارهای بالقوه کرملین، باعث شده ایروان رابطه با مسکو را به‌طور کامل نبندد. به همین دلیل، فاصله‌گیری ارمنستان از روسیه نه یک قطع ناگهانی، بلکه یک جدایی تدریجی و کنترل‌شده است؛ فرایندی که هدف آن کاهش وابستگی است بدون آن‌که واکنش تند و پرهزینه مسکو را تحریک کند.
پیامدهای منطقه‌ای؛ پایان انحصار و آغاز چندقطبی‌شدن قفقاز
این تحول فقط وضعیت ارمنستان را تغییر نمی‌دهد؛ بر کل قفقاز جنوبی اثر دارد. نفوذ انحصاری روسیه شکسته شده و منطقه وارد فاز رقابت چندقدرتی شده است. حضور غرب، تقویت نقش هند، و بازگشت فعال اروپا، نظم سنتی قفقاز را تکه‌تکه کرده و به‌جای «یک بازیگر غالب»، چندین بازیگر نیمه‌غالب وارد میدان شده‌اند. این فرآیند، اگرچه خطرات جدیدی ایجاد می‌کند، اما فضای مانور کشورهای کوچک را نیز بیشتر می‌کند.
توازن میان بازدارندگی و مصالحه؛ مسیر سخت ارمنستان در برابر باکو
در رابطه با آذربایجان، سیاست جدید ارمنستان دوگانه است: تقویت بنیه دفاعی برای جلوگیری از جنگ جدید، و پیگیری مسیرهای دیپلماتیک برای رسیدن به توافق صلحی پایدار. ایروان پذیرفته که بدون بازدارندگی واقعی، مذاکره معنایی ندارد، و بدون مذاکره، بازدارندگی هم کافی نیست. آینده‌ی قفقاز تا حد زیادی به این وابسته است که این دو مسیر چگونه با هم تنظیم شوند.
جمع‌بندی
متنوع‌سازی همکاری‌های امنیتی و نظامی ارمنستان، یک واکنش ساده به یک شکست نیست؛ بازتاب دگرگونی یک نظم امنیتی است که دیگر کار نمی‌کند. ایروان اکنون می‌کوشد از کشوری وابسته، به کشوری شبکه‌محور تبدیل شود؛ با چترهای متعدد، تضمین‌های متنوع و شرکای پراکنده. اینکه این پروژه موفق شود یا نه، به مهارت ارمنستان در مدیریت این روابط و به میزان پذیرش آن توسط دیگر بازیگران بستگی دارد. اما یک چیز روشن است: دوران «تکیه بر یک ستون» برای ارمنستان به پایان رسیده است.
