آذربایجان در آسیای مرکزی: از پیوند ژئوپلیتیک تا هم‌راستایی هویتی
در هفتمین نشست مشورتی رهبران آسیای مرکزی در تاشکند که اخیراً برگزار شد، پذیرش جمهوری آذربایجان به عنوان عضو جدید، تحولی مهم در معماری همکاری‌های منطقه‌ای ایجاد کرد. این تصمیم که مرزهای ژئوپلیتیک منطقه را از خزر تا شبکه‌های ترانزیتی جهانی گسترش می‌دهد، همراه با تقویت نهادی این قالب به «اجتماع آسیای مرکزی» و تصویب سند امنیت جمعی، نشان‌دهنده عزم کشورهای منطقه برای شکل‌دهی به یک بلوک اقتصادی – امنیتی یکپارچه است.
دکتر حیدر زارع، کارشناس مسائل سیاسی
اندیشکده زاویه: هفتمین نشست مشورتی رهبران آسیای مرکزی در تاشکند، افزون بر بحث‌های معمول درباره تجارت، امنیت و همگرایی منطقه‌ای، یک تحول مهم را رقم زد: پذیرش رسمی عضویت جمهوری آذربایجان در این قالب. این تصمیم، از نظر رهبران منطقه «تاریخی» توصیف شد؛ زیرا عملاً قفقاز جنوبی را وارد معماری همکاری آسیای مرکزی می‌کند و فضای پیوندهای ژئوپلیتیک را از حاشیه دریای خزر تا شبکه‌های ترانزیتی جهانی گسترش می‌دهد.
نشست تاشکند بر تقویت ساختار نهادی همکاری تمرکز داشت؛ از جمله تبدیل قالب مشورتی به «اجتماع آسیای مرکزی» با دبیرخانه چرخشی، شورای ریش‌سفیدان و هماهنگ‌کنندگان ملی تقویت‌شده. پیشنهادهای ازبکستان، از برنامه تجارت منطقه‌ای ۲۰۳۵ تا طرح‌های حمل‌ونقل کلیدی مانند راه‌آهن چین – قرقیزستان – ازبکستان و مسیر ترانس‌افغان، نشان می‌دهد که منطقه به دنبال تبدیل همگرایی سیاسی به یک چارچوب اقتصادی – امنیتی پایدار است. در کنار آن، تصویب «مفهوم امنیت، ثبات و توسعه پایدار منطقه‌ای» و فهرست ریسک‌های امنیتی مشترک، بعد امنیت جمعی همکاری‌ها را پررنگ‌تر کرد.
اما پیوستن آذربایجان به این قالب، بیش از یک گام نمادین است و اهداف مشخصی را دنبال می‌کند: از یک‌سو، تقویت نقش ژئوپلیتیک و تجاری باکو در کریدورهای حیاتی چون «کریدور میانی» و … برای این کشور اهمیت محوری دارد. حضور در آسیای مرکزی اجازه می‌دهد آذربایجان جایگاه خود را به عنوان پل ترانزیتی بین چین، آسیای مرکزی، قفقاز و اروپا تثبیت کند و مزیت‌های انرژی و زیرساختی‌اش را گسترش دهد. از سوی دیگر، این عضویت با سیاست خارجی چندمسیره آذربایجان همخوان است؛ سیاستی که بر حضور فعال در قالب‌های منطقه‌ای مختلف و متوازن‌سازی روابط در برابر بازیگران بزرگ تکیه دارد.
در عین حال، بعد هویتی و فرهنگی نیز در این حرکت نهفته است. هم‌راستایی بیشتر با سازمان کشورهای ترک‌زبان و نزدیکی با دولت‌های ترک‌تبار آسیای مرکزی، بخشی از راهبرد مشروعیت‌سازی هویتی و تقویت بلوک ترک‌گرا در ساختار ژئوپلیتیک جدید است؛ بلوکی که در سال‌های اخیر در حال تبدیل شدن به یک قدرت نرم و حتی سخت در منطقه است.
جمهوری آذربایجان با ورود به این قالب همکاری، نه فقط بر مبادلات اقتصادی و پروژه‌های ترانزیتی تکیه دارد، بلکه ترکیبی از اهداف ژئوپلیتیک، هویتی و امنیتی را دنبال می‌کند. برای آسیای مرکزی نیز این مشارکت، دریچه‌ای به قفقاز و مسیرهای جدید پیوند با اقتصاد جهانی ایجاد می‌کند. به نظر می‌رسد تاشکند، آغازگر مرحله‌ای تازه در شکل‌گیری یک معماری منطقه‌ای گسترده‌تر باشد که از دره فرغانه تا سواحل خزر کشیده شده است.
