مشارکت جامع استراتژیک امارات متحده عربی و آذربایجان؛ سفر نمادین و پیامدهای چندلایه
انتخاب فضولی به‌عنوان نقطه ورود رئیس امارات تصمیمی صرفاً تشریفاتی نبود. این منطقه از نخستین قلمروهایی است که آذربایجان در جنگ ۲۰۲۰ بازپس گرفت و امروز نماد «بازسازی و بازگشت حاکمیت» تلقی می‌شود. حضور یک رهبر فرامنطقه‌ای در فضولی برای باکو به معنای تثبیت دستاوردهای جنگ و عادی‌سازی شرایط جدید سرزمینی است.
علی خوانسای پژوهشگر مسائل قفقاز جنوبی
اندیشکده زاویه: سفر رسمی شیخ محمد بن زاید آل نهیان، رئیس‌جمهور امارات متحده عربی به جمهوری آذربایجان و ورود او به منطقه فضولی در قره‌باغ، یکی از تحولات مهم سیاسی و دیپلماتیک سال‌های اخیر در قفقاز جنوبی محسوب می‌شود. در جریان این سفر، دو کشور بیانیه‌ای تحت عنوان «مشارکت جامع استراتژیک» امضا کردند؛ بیانیه‌ای که روابط دوجانبه را به بالاترین سطح ارتقا داده و پیامدهای داخلی و منطقه‌ای قابل توجهی به دنبال خواهد داشت.
فضولی؛ نماد بازپس‌گیری و مشروعیت‌سازی
انتخاب فضولی به‌عنوان نقطه ورود رئیس امارات تصمیمی صرفاً تشریفاتی نبود. این منطقه از نخستین قلمروهایی است که آذربایجان در جنگ ۲۰۲۰ بازپس گرفت و امروز نماد «بازسازی و بازگشت حاکمیت» تلقی می‌شود. حضور یک رهبر فرامنطقه‌ای در فضولی برای باکو به معنای تثبیت دستاوردهای جنگ و عادی‌سازی شرایط جدید سرزمینی است. این اقدام همچنین پیام غیرمستقیمی به ارمنستان داشت: وضعیت پساجنگ، با وجود مخالفت‌ها، در حال تبدیل‌شدن به واقعیت پذیرفته‌شده در سطح روابط خارجی است.
محتوای بیانیه و حوزه‌های همکاری
بیانیه «مشارکت جامع استراتژیک» میان باکو و ابوظبی تنها یک توافق سیاسی نیست، بلکه چارچوبی چندبعدی برای همکاری بلندمدت محسوب می‌شود. محورهای اصلی آن عبارت‌اند از:
- توسعه همکاری در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه با مشارکت شرکت مصدر در پروژه‌های خورشیدی و بادی.
- سرمایه‌گذاری در بازسازی مناطق آزادشده و ایجاد زیرساخت‌های حمل‌ونقل و لجستیک.
- همکاری در فناوری‌های نوین، از جمله هوش مصنوعی و اقتصاد دیجیتال.
- گسترش تبادلات فرهنگی، آموزشی و گردشگری.
- ارتقای روابط به سطح استراتژیک نشان‌دهنده عزم دو طرف برای فراتر رفتن از همکاری‌های مقطعی و حرکت به سمت شراکتی پایدار است که هم ابعاد اقتصادی دارد و هم پیام‌های سیاسی و امنیتی.
پیامدهای داخلی برای آذربایجان
از منظر داخلی، این سفر و توافق‌نامه چند پیامد کلیدی برای آذربایجان دارد:
- تثبیت مشروعیت سیاسی: نمایش حضور یک رهبر مهم فرامنطقه‌ای در فضولی برای دولت علی‌اف ابزاری است تا مشروعیت بازپس‌گیری‌ها را به افکار عمومی داخلی القا کند. این اقدام به تقویت روایت ملی‌گرایانه آذربایجان یاری می‌رساند.
- جذب سرمایه برای بازسازی: آذربایجان برای بازسازی مناطق جنگ‌زده نیازمند سرمایه‌گذاری خارجی است. امارات با منابع مالی و تجربه فنی خود می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در این روند ایفا کند.
- تنوع‌بخشی به اقتصاد: ورود امارات به پروژه‌های انرژی‌های پاک و فناوری‌های نوین، به آذربایجان کمک می‌کند از اقتصاد تک‌محصولی مبتنی بر نفت و گاز فاصله بگیرد.
- ارتقای موقعیت دیپلماتیک: علی‌اف می‌تواند این سفر را به‌عنوان یک دستاورد دیپلماتیک مهم به جامعه داخلی ارائه دهد و نشان دهد که باکو توانسته حامیان جدیدی در سطح جهانی جذب کند.
پیامدهای منطقه‌ای در قفقاز جنوبی
در سطح منطقه‌ای، ارتقای روابط ابوظبی و باکو به معنای ورود فعال‌تر یک بازیگر خلیج فارس به صحنه پیچیده قفقاز جنوبی است. ترکیه این حضور را مثبت ارزیابی می‌کند، چرا که هرگونه سرمایه‌گذاری در آذربایجان را تقویت‌کننده محور آنکارا–باکو می‌داند. در مقابل، روسیه با نگرانی به این روند می‌نگرد؛ مسکو که نفوذ سنتی خود را در قفقاز رو به افول می‌بیند، حضور امارات را نشانه‌ای دیگر از محدود شدن دامنه تأثیر خود تلقی می‌کند.
ایالات متحده و اروپا نیز از این تحول استقبال می‌کنند، زیرا ورود امارات هم وابستگی آذربایجان به ایران و روسیه را کاهش می‌دهد و هم زمینه‌ساز تسهیل پروژه‌های انرژی برای بازار اروپا خواهد بود. در این میان، ارمنستان از این سفر پیام منفی دریافت کرده است. دیدار در فضولی و شوشا به معنای عادی‌سازی حاکمیت آذربایجان بر مناطق مورد مناقشه است و نگرانی ایروان را نسبت به کاهش حمایت بین‌المللی از مواضعش افزایش می‌دهد.
تأثیر بر منافع ایران
برای ایران، نزدیکی امارات و آذربایجان می‌تواند در بردارنده مجموعه‌ای از پیامدهای باشد:
کریدورهای ترانزیتی: حمایت امارات از طرح‌هایی چون کریدور زنگزور می‌تواند جایگاه سنتی ایران در مسیرهای اتصال آذربایجان به ترکیه و اروپا را تضعیف کند.
رقابت اقتصادی: سرمایه‌گذاری امارات در بازسازی قره‌باغ و پروژه‌های انرژی‌های پاک، فضای رقابتی را برای ایران که با محدودیت‌های تحریمی روبه‌روست دشوارتر می‌سازد.
ابعاد امنیتی: نزدیکی محور باکو ابوظبی، در کنار روابط گسترده آذربایجان با اسرائیل و ترکیه، نگرانی‌های امنیتی ایران را در مرزهای شمال‌غربی تشدید خواهد کرد.
نتیجه‌گیری
سفر رئیس‌جمهور امارات به فضولی و امضای بیانیه مشارکت جامع استراتژیک، قفقاز جنوبی را وارد مرحله‌ای تازه از تحولات ژئوپلیتیکی کرده است. این رویداد برای آذربایجان ابزاری جهت مشروعیت‌سازی داخلی و جذب سرمایه خارجی است؛ برای ترکیه فرصتی جهت تقویت محور باکو آنکارا؛ برای روسیه نشانه‌ای از محدود شدن نفوذ؛ برای غرب امکانی برای تنوع‌بخشی انرژی؛ و برای ایران هشداری درباره از دست رفتن مزیت‌های ترانزیتی و افزایش فشارهای امنیتی.
برای جمهوری اسلامی ایران، این تحولات ضرورت بازنگری در سیاست همسایگی و دیپلماسی اقتصادی را برجسته می‌کند. تنها با اصلاح زیرساخت‌های ترانزیتی، فعال‌سازی ظرفیت‌های دیپلماسی و تنوع‌بخشی به همکاری‌های منطقه‌ای می‌توان از تضعیف جایگاه کشور در معادلات نوظهور قفقاز جلوگیری کرد.
