بازسازی سازمان اطلاعاتی ارمنستان: ریشهها و پیامدهای یک تغییر پارادایم
با تصمیم دولت ارمنستان برای تأسیس یک واحد ضداطلاعات خارجی در ساختار سازمان امنیت ملی این کشور، ایروان گامی مهم در بازسازی جامعه اطلاعاتی خود برداشته است. این اقدام که بخشی از اصلاحات امنیتی گسترده دولت نیکول پاشینیان تلقی می‌شود، در واقع نشانه‌ای از جدایی تدریجی ارمنستان از الگوی اطلاعاتی روسی و حرکت به سوی همکاری با ساختارهای اطلاعاتی غربی است.
دکتر امین پرتو، کارشناس مسائل قفقاز جنوبی
اندیشکده زاویه: ارمنستان با تصویب پیش‌نویس قانون ایجاد یک واحد ضداطلاعات خارجی جدید در سازمان امنیت ملی خود گامی بزرگ در جهت تقویت امنیت ملی از طریق اصلاحات ساختاری در جامعه اطلاعاتی خود برداشته است. این اقدام که در جلسه کابینه ارمنستان در 6 نوامبر 2025 اعلام شد، موجب ایجاد تعابیر و تفاسیر متفاوت نسبت به قصد از انجام این اصلاحات و نتایج حاصل از آن گشته است.
اگرچه دولت این اقدام خود را نشان‌دهنده گسترش قابل توجه قابلیت‌های اطلاعاتی و ضداطلاعاتی ارمنستان در بحبوحه تلاش‌های مداوم برای محافظت از کشور در برابر تهدیدات خارجی معرفی می‌کند اما به باور بسیاری این تغییرات از جای دیگری ریشه میگیرد. این جای دیگر، گسستن هر چه بیشتر ارمنستان از میراث اطلاعاتی شوروی – روسی خود و کوشش برای ادغام بیشتر با سازمانهای اطلاعاتی غربی است.
تغییرات در جامعه اطلاعاتی ارمنستان
سازمان امنیت ملی ارمنستان (NSS) به زودی یک واحد ضداطلاعات خارجی را در پی تصویب مجموعه‌ای از پیش‌نویس‌های قانونی با هدف افزایش ظرفیت اطلاعاتی و ضداطلاعاتی کشور توسط دولت، در بر خواهد گرفت. این تصمیم در جلسه کابینه ارمنستان در 6 نوامبر 2025 گرفته شد که بر مبنای آن اعضای کابینه، لوایح «اصلاحات و الحاقات قانون نهادهای امنیت ملی» و «اصلاحات و الحاقات قانون خدمت در نهادهای امنیت ملی» را تصویب کردند.
هر دو پیش‌نویس فوریت‌دار تشخیص داده شدند و اکنون برای بحث به مجلس ملی ارمنستان ارائه خواهند شد. طبق استدلال دولت ارمنستان، ایجاد این واحد اطلاعاتی جدید بر اساس قانون فعالیت‌های اطلاعاتی خارجی و سرویس اطلاعات خارجی، مصوب ۲۳ دسامبر ۲۰۲۲، که چهارچوب قانونی عملیات اطلاعاتی خارجی ارمنستان را تعریف می‌کند، تأسیس خواهد شد. انتظار می‌رود ایجاد یک بخش اختصاصی ضداطلاعات خارجی تحت مدیریت اصلی اطلاعات ملی ارمنستان، توانایی این کشور را در شناسایی و خنثی‌سازی تهدیدات خارجی به طور مؤثرتر و سیستماتیک‌تر تقویت کند.
این واحد جدید همچنین مسئول حفاظت از مأموریت‌های دیپلماتیک ارمنستان در خارج از کشور و هماهنگی با سازمان اطلاعات خارجی ارمنستان را بر عهده خواهد داشت و همکاری نزدیک‌تر بین سازمانی در امور امنیت ملی را تضمین می‌کند. طبق قانون پیشنهادی، به این بخش جدید دسترسی مستقیم به سامانههای اطلاعاتی و پایگاه‌های داده نهادهای دولتی ایالتی و محلی و سایر سازمان‌ها – از جمله دسترسی از راه دور در صورت لزوم – برای انجام وظایف عملیاتی آن اعطا خواهد شد. علاوه بر این، این لوایح پیشنهاد می‌کنند که به شهروندان بالای ۳۰ سال اجازه داده شود در صورتی که تخصص آن‌ها مطابق با الزامات حرفه‌ای این سازمان باشد، در سمت‌هایی در بخش‌های تخصصی اطلاعات ملی، از جمله نیروهای مرزی و واحدهای عملیات ویژه، منصوب شوند.
ارمنستان چه نیازی به یک سازمان ضداطلاعاتی جدید دارد؟
از نظر تاریخی تهدید عمده اطلاعاتی ارمنستان از ناحیه دو کشور ترکیه و جمهوری آذربایجان بوده است. در تمام طول 30 سال اشغال قرهباغ و پس از آن این ترس ادامه یافته بود. با این حال از زمانی که پاشینیان به نخست وزیری ارمنستان رسید تا حد زیادی جابه جایی در منطق تهدیدات کشور ایجاد شد. ارمنستان راه نزدیک شدن به غرب را در پیش گرفت. این اولین و فوریترین تهدید برای روسیه بود. در نتیجه اقدامات پنهان روسیه در داخل ارمنستان شروع شد. مسکو تمایل داشت (و هنوز هم دارد) فردی که غربگرا نباشد و با مسکو روابط دوستانهتری داشته باشد در ایروان بر سر کار آید.
به باور پاشینیان و متحدان سیاسی‌اش، این تمایل روسیه تنها محدود به یک احساس قلبی باقی مانده و به یک کارزار عملیاتی منتهی شده است. جایی که تبلیغات ضد پاشینیان و حزبش، تحریک احزاب سیاسی مخالف علیه آن‌ها و حتی تمایل به راه انداختن کودتا در ارمنستان را هم باعث شده است؛ در حالی که جمهوری آذربایجان و ترکیه برای جذب منابع انسانی در ارمنستان مشکلاتی داشتند اما روسیه چنین مشکلی ندارد. دیاسپورای پرشمار ارمنی در روسیه در کنار ارامنه شهروند روسیه و نیز کسانی که از دیرباز جذب مسکو شده بودند بهترین طعمههای اطلاعاتی روسیه بودهاند. اما روسیه در ارمنستان چندان نیازی به «اطلاعات» و جمعآوری آن ندارد.
آنچه روسیه به آن نیاز داشته، عملیات و به خصوص عملیات پنهان بوده است. هدف از بازسازی سازمان اطلاعاتی ارمنستان و به خصوص ایجاد یک سازمان ضداطلاعاتی جدید عمدتاً با هدف خنثی کردن همین هدف روسیه است. در همین حال که ارمنستان در توافق واشنگتن با جمهوری آذربایجان، گشایش مسیر زمینی از خاک خود به نخجوان را قبول کرد و در همین حال که روابط ایروان با ترکیه عادی شده، از میزان تهدیدات باکو و آنکارا هم کاسته شده است. در نتیجه سازمان ضداطلاعاتی باید با یک پاردایم جدید به مسائل نگاه کند. در این پاردایم جدید تهدید عمده و اصلی روسیه و اقدامات پنهان عوامل آن در ارمنستان است.
ارمنستان و حرکت به سوی همکاری اطلاعاتی با غرب
پاشینیان در همین حال که روابطش با روسیه را کم و کمتر می‌کند هر چه بیشتر به سوی همکاری اطلاعاتی با کشورهای غربی حرکت کرده است. روابط اطلاعاتی ارمنستان از گذشته با چند کشور عضو ناتو مثل فرانسه و یونان برقرار بود. این روابط اطلاعاتی اکنون با کشورهایی جدید مثل هند هم گسترش یافته است. جایی که پاکستان به جمهوری آذربایجان و ترکیه دست اتحاد و دوستی داده، هند هم به ارمنستان نزدیک شده است. این تحول در حوزه اطلاعات نظامی ارمنستان با افزایش آموزش و همکاری با اعضای ناتو برای ارمنستان سریعتر و زودتر رقم خورده است.
برای اطلاعات غیرنظامی یعنی جاسوسی و ضدجاسوسی شهروندان عادی، ارمنستان نیازمند تغییرات بیشتر است. سنت تاریخی کار اطلاعاتی در ارمنستان همان روشهای قدیمی کا.گ.ب و سبک روسی بوده است. ارمنستان برای آموختن کار اطلاعاتی به شیوه غربی به زمان و پشتیبانی نیاز دارد. برخی اخبار از شروع همکاری آموزشی میان سازمان سیای آمریکا و MI6 انگلیس با ارمنستان برای ارائه آموزشهای اطلاعاتی خبر میدهند. برای مسائل ضداطلاعاتی که مهم‌ترین هدفش خنثی کردن اقدامات احتمالی روسیه در ارمنستان است، ایروان به میزان بیشتری به پشتیبانی غرب نیاز دارد.
به جز آموزش و تجهیزات جدید، ارمنستان به یک فرهنگ سازمانی اطلاعاتی نو، پرسنل جدیدی که با ارزشهای جدید آموزش دیدهاند و به آن باور دارند و تغییرات نهادی برای کار اطلاعاتی نیاز دارد. این مسأله همین طور به نوعی به ترس پاشینیان از جامعه اطلاعاتی هم مربوط می‌شود. افسران قدیمی همیشه در مظان اتهام به تمایلات هواداری از مسکو یا جداییطلبان قرهباغ قرارداشتند. افسران اطلاعاتی جدید اما باید کمتر سیاسی باشند؛ در امور سیاست داخلی کشور دخالت نکنند؛ وابسته به مسکو نباشند و به ارزشهای قانونی و حقوق شهروندی وفادار باشند.
نتیجه
همکاری نظاممند و سازمانیافته اطلاعاتی ارمنستان با کشورهای غربی برای جمهوری اسلامی ایران خواهی نخواهی یک تهدید به شمار می‌رود. اما ارمنستان هم هوشیار است این همکاری اقدامی علیه ایران نباشد. سعی ارمنستان فعلاً بیشتر از هر چیز دریافت آموزش، تجهیزات و کمک اطلاعاتی از غرب است. برای ارمنستان، ایران یک تهدید نیست. اما جمهوری آذربایجان هنوز یک تهدید بالقوه است که ممکن است از کنترل خارج شود. از آن مهم‌تر اما تهدیداتی است که در درون ارمنستان و به واسطه اقدامات روسیه ممکن است بروز کند.
کشف و خنثی کردن این اقدامات پنهانی وظیفه ضداطلاعات جدید ارمنستان است. ضداطلاعاتی که با کمک غرب قرار است نفوذ روسیه در ارمنستان را هر چه بیشتر کاهش دهد و محدود کند. صدالبته که در جریان این تغییر پارادایم و غربی شدن، افسران جدید اطلاعاتی در ارمنستان، روابط محدودتری با ایران خواهند داشت.
