نقش نهادهای محلی علویان ترکیه در تحولات اجتماعی و بازتولید هویت دینی – اجتماعی
نهادهای علویان با چالش‌هایی نیز مواجه‌اند که بیشتر از درون جامعه ناشی می‌شود. شکاف میان دده‌های سنت‌گرا و نخبگان فرهنگی جوان‌تر، یکی از مهم‌ترین این چالش‌هاست. در حالی که دده‌ها بر حفظ ساختار موروثی، اقتدار آیینی و آموزه‌های شفاهی پافشاری دارند، گروهی از نسل جدید تحصیل‌کرده خواهان بازنگری در آموزه‌ها و تطبیق آن‌ها با مقتضیات دنیای مدرن هستند.
دکتر زهرا کبیری پور، پژوهشگر مطالعات تاریخ تشیع
اندیشکده زاویه: نهادهای محلی علویان ترکیه، از جمله جمخانه‌ها، انجمن‌های فرهنگی و مؤسسات آموزشی، فراتر از حفظ سنت‌های مذهبی، در تحولات اجتماعی و فرهنگی این جامعه هم نقش مهمی ایفا می‌کنند. این نهادها نه تنها به حفظ و انتقال ارزش‌ها و آموزه‌های مذهبی علویان کمک می‌کنند، بلکه در حوزه‌های حقوق بشر، آموزش و فعالیت‌های اجتماعی نیز حضور مؤثری دارند و می‌توان آن‌ها را بخش مهمی از «جامعه مدنی دینی» تلقی کرد؛ ساختارهایی که دین را نه به شکل رسمی حکومتی، بلکه به صورت مشارکتی و مردم‌نهاد بازتعریف می‌کنند.
یکی از مهم‌ترین کارکردهای این نهادها، آموزش و ترویج فرهنگ علوی است. جمخانه‌ها و انجمن‌های فرهنگی با برگزاری دوره‌های آموزشی، سمینارها و انتشار منابع علمی، تلاش می‌کنند آموزه‌های دینی و تاریخی علویان را به نسل‌های جدید منتقل کنند. در جریان یک سفر میدانی به استانبول، نگارنده از چند جمخانه بازدید نمود که چهار مورد از آن‌ها به شکل حرفه‌ای وارد عرصه ترجمه و انتشار آثار مرتبط با علویان شده بودند. این مؤسسات، از جمله انتشارات امام رضا (ع) و انتشارات چهار باب چهل مقام، با ترجمه آثار تخصصی از زبان عربی و ترکی عثمانی به ترکی استانبولی، نقش مؤثری در بازتولید معرفت دینی و تاریخی ایفا می‌کنند و حضور آن‌ها در حوزه پژوهش و مستندسازی فرهنگ علوی چشم‌گیر است.
نهادهای محلی علویان ترکیه همچنین در مطالبه حقوق مدنی و مقابله با تبعیض فعال بوده‌اند. آن‌ها در بحث‌های مرتبط با سکولاریسم، تکثرگرایی دینی و رابطه دین و دولت نقش اثرگذاری داشته‌اند و با ایجاد شبکه‌های ارتباطی با نهادهای دولتی و بین‌المللی، به دنبال بهبود وضعیت حقوقی و اجتماعی جامعه علوی هستند. این تعاملات شامل مذاکرات با دولت برای به‌رسمیت‌شناسی جمخانه‌ها، اصلاح قوانین آموزشی و همکاری با سازمان‌های حقوق بشری است و در سال‌های اخیر برخی نهادها موفق به جلب حمایت‌های بین‌المللی و حضور در مجامع حقوق بشری شده‌اند.
از منظر نظری، عملکرد نهادهای محلی علویان را می‌توان در چارچوب مفهوم «جامعه مدنی دینی» و نظریه «میدان دین» پی‌یر بوردیو تحلیل کرد. این نهادها نوعی مرجعیت دینی – اجتماعی تولید می‌کنند که برخلاف مرجعیت سلسله‌مراتبی کلاسیک، ترکیبی و تعامل‌محور است؛ جایی که دده‌ها، روشنفکران، کنشگران مدنی و نخبگان فرهنگی هر یک در بازتولید هویت و رهبری فکری جامعه نقش دارند. چنین الگویی نه تنها هویت علوی را در ساختار دولت _ ملت سکولار تقویت می‌کند، بلکه مسیرهای تازه‌ای برای کنش‌گری فرهنگی و اجتماعی فراهم می‌آورد.
با این حال، نهادهای علویان با چالش‌هایی نیز مواجه‌اند که بیشتر از درون جامعه ناشی می‌شود. شکاف میان دده‌های سنت‌گرا و نخبگان فرهنگی جوان‌تر، یکی از مهم‌ترین این چالش‌هاست. در حالی که دده‌ها بر حفظ ساختار موروثی، اقتدار آیینی و آموزه‌های شفاهی پافشاری دارند، گروهی از نسل جدید تحصیل‌کرده خواهان بازنگری در آموزه‌ها و تطبیق آن‌ها با مقتضیات دنیای مدرن هستند. این اختلافات در اداره جمخانه‌ها، محتوای آموزشی و شیوه‌ی برگزاری آیین‌ها نمود می‌یابد و نوعی چالش هویتی داخلی برای نهادها ایجاد می‌کند؛ با این حال، این تنش‌ها می‌توانند به عنوان نشانه پویایی جامعه علوی در بازسازی سنت در دل تحولات معاصر تفسیر شوند.
بازدیدهای میدانی نشان می‌دهد که مرجعیت اجتماعی در جامعه علویان در حال چندلایه‌شدن است. دده‌ها اکنون در کنار فعالان فرهنگی، حقوق‌دانان، روزنامه‌نگاران و پژوهشگران، به‌صورت مشارکتی در مدیریت نهادهای محلی ایفای نقش می‌کنند. مرز میان مرجعیت دینی و رهبری مدنی انعطاف‌پذیر شده و نوعی مرجعیت مدنی – دینی شکل گرفته است؛ تحولی که پاسخ به وضعیت اقلیت‌بودگی، فشارهای ساختاری و نیازهای نسل جدید محسوب می‌شود و بازآرایی سرمایه دینی در میدان‌های اجتماعی مدرن را نشان می‌دهد.
نقش شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های دیجیتال نیز در بازتولید هویت علوی و تقویت کنش‌گری مدنی برجسته است. بسیاری از جمخانه‌ها و فعالان فرهنگی با استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال، آموزه‌ها و آیین‌ها را ترویج داده و گفت‌وگوهای انتقادی و اطلاع‌رسانی حقوقی را انجام می‌دهند. این فضاهای مجازی امکان مشارکت گسترده نسل جوان و شکل‌گیری مرجعیت دیجیتال غیرمتمرکز را فراهم کرده‌اند.
به‌ویژه در حوزه حقوقی، تلاش‌های علویان برای به‌رسمیت‌شناسی جمخانه‌ها به‌عنوان اماکن دینی، از اوایل دهه ۲۰۱۰ آغاز شد و با حمایت نهادهای بین‌المللی، همچنان ادامه دارد. هرچند دولت ترکیه هنوز پذیرش رسمی آن را به تأخیر انداخته است، این تلاش‌ها موجب جهانی‌سازی مسئله حقوق دینی علویان و تقویت مطالبه‌گری جمعی شده است.
در مجموع، نهادهای محلی علویان ترکیه نه تنها حافظ سنت و آموزه‌های مذهبی هستند، بلکه موتور اصلی تحولات اجتماعی، فرهنگی و حقوقی جامعه به‌شمار می‌روند. این نهادها با ایجاد مرجعیت مشارکتی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های مدنی و دیجیتال، به بازتولید هویت دینی – اجتماعی علویان و فعال‌سازی کنش‌گری نسل جدید کمک می‌کنند و مسیر تازه‌ای برای تعامل دین، جامعه و سیاست در ترکیه باز کرده‌اند.
