همپوشانی راهبردی آمریکا و اسرائیل در قفقاز؛ تهدید امنیت ملی ایران و موازنه منطقه‌ای
همپوشانی منافع آمریکا و رژیم صهیونی در قفقاز عمدتاً حول محور مقابله با نفوذ ایران، حمایت از آذربایجان و تسهیل کریدورهای انرژی و ترانزیتی شکل گرفته است. بررسی‌ها نشان‌دهنده این است که تداوم روند موجود، ثبات منطقه‌ای را به چالش می‌کشد و منافع ایران در حوزه امنیت مرزی، دسترسی به بازارهای غربی و موازنه قدرت را بشدت تهدید می‌کند.
مصطفی باباجانی، پژوهشگر مسائل قفقاز جنوبی
اندیشکده زاویه: قفقاز جنوبی، به عنوان پلی میان اروپا، خاورمیانه و آسیای مرکزی، از دیرباز کانون رقابت‌های ژئوپلیتیکی بوده است. به همین اعتبار در سال‌های اخیر (۲۰۲۴-۲۰۲۵)، با پایان درگیری‌های قرا‌باغ و توافق صلح ارمنستان – آذربایجان (مهر ۱۴۰۴/اکتبر ۲۰۲۵)، نقش ایالات متحده و اسرائیل در این منطقه برجسته‌تر شده است. این همپوشانی منافع، نه تنها بر تعادل قدرت در قفقاز تأثیر می‌گذارد، بلکه تهدیدات آن بر غرب آسیا و منافع ملی ایران نیز اثرگذار خواهد بود.
از آنجایی که ایران، به عنوان همسایه جنوبی آذربایجان و ارمنستان، منافع خود را در ثبات مرزی، دسترسی به دریای سیاه و مقابله با نفوذ ناتو می‌بیند، لذا حساسیت های بیشتری نسبت به معادلات این حوزه دارد. برای نمونه جنگ ایران – اسرائیل (تابستان ۱۴۰۴/۲۰۲۵) موجب تشدید تنش‌ها در منطقه شد و قفقاز را به جبهه‌ای فرعی برای فشار بر تهران تبدیل کرده است.
همپوشانی منافع آمریکا و رژیم صهیونی در قفقاز عمدتاً حول محور مقابله با نفوذ ایران، حمایت از آذربایجان و تسهیل کریدورهای انرژی و ترانزیتی شکل گرفته است. بررسی‌ها نشان‌دهنده این است که تداوم روند موجود، ثبات منطقه‌ای را به چالش می‌کشد و منافع ایران در حوزه امنیت مرزی، دسترسی به بازارهای غربی و موازنه قدرت را بشدت تهدید می‌کند.
تهدیدات حضور آمریکا و رژیم صهیونی در قفقاز برای ایران
حوزه امنیتی: تهدید مرزهای شمال غربی و حمایت اسرائیل از آذربایجان به عنوان پایگاه ضدایرانی کهجنگ 12 روزه نشان داد پهپادهای اسرائیلی از قفقاز علیه ایران استفاده شدند.
حوزه اقتصادی: اختلال در کریدور شمال-جنوب و کنار گذاشته شدن ایران از مسیرهای انرژی با راه اندازی کریدور زنگزور که ایران را از ترانزیت دریای سیاه محروم می‌کند. برای نمونه صادرات ایران به ارمنستان (۲۰۲۵) در همین مدت کوتاه ۲۰ درصد کاهش یافته است.
حوزه منطقه‌ای: تغییر تعادل با روسیه و ترکیه، که می‌تواند به بی‌ثباتی خاورمیانه دامن بزند.
با توجه به اهمیت و برای درک بهتر از مدل رفتاری آمریکا و رژیم صهیونی در منطقه قفقاز نیازمند مطالعه شناسایی نقاط همپوشانی منافع آمریکا و اسرائیل در قفقاز، تأثیرات بر منافع ملی ایران و ارائه چشم انداز روشن از تحولات این حوزه هستیم.
تأثیرات منطقه‌ای رخنه آمریکا و رژیم صهیونی در قفقاز جنوبی
بر خاورمیانه: تشدید تنش ایران – اسرائیل به قفقاز سرایت کرده و کریدور شمال – جنوب (ایران – روسیه – هند) را تهدید می‌کند. ترکیه، به عنوان متحد ناتو، از این همپوشانی سود می‌برد و نفوذ خود را در قفقاز افزایش می‌دهد.
بر روسیه و ارمنستان: روسیه نقش میانجی را از دست داده و ارمنستان به سمت غرب (و اسرائیل) گرایش یافته، که بی‌ثباتی را افزایش می‌دهد.
منافع ایالات متحده در قفقاز جنوبی
آمریکا حضور در قفقاز را به عنوان ابزاری برای مقابله با نفوذ روسیه و ایران می‌بیند. بنابراین سرمایه گذاری در حوزه های ذیل برای مقابله و کنشگری در این منطقه را راهبرد اصلی می داند.
انرژی و ترانزیت: حمایت از کریدورهای شرق – غرب (مانند خط لوله باکو – تفلیس – جیهان) برای کاهش وابستگی اروپا به گاز روسیه. در ۲۰۲۵، دولت ترامپ بر “فرصت‌های استراتژیک جدید” در جنوب قفقاز تمرکز بیشتری کرده است و برگزاری کنفرانس هادسون اینستیتوت (مهر ۱۴۰۴) که به مهار نفوذ ایران در این منطقه می پردازد، موید همین نگاه است.
امنیتی: تقویت حضور ناتو و حمایت از آذربایجان به عنوان متحد ضدایرانی از جمله اهداف امنیتی آمریکا محسوب می شود. توافق صلح ارمنستان – آذربایجان (مرداد ۱۴۰۴) با میانجی‌گری آمریکا، راه را برای نفوذ غربی ها هموار تر خواهد کرد.
منطقه‌ای: کاهش نقش روسیه پس از جنگ اوکراین، و ایجاد “جبهه مشترک” با اسرائیل علیه ایران راهبرد دیگری است که منافع دو بازیگر را در قفقاز پوشش می دهد.
منافع رژیم صهیونیستی در قفقاز
اسرائیل قفقاز را پایگاه استراتژیک علیه ایران می‌داند:
نظامی – امنیتی: آذربایجان شریک اصلی تسلیحاتی اسرائیل است (صادرات پهپاد و موشک، بیش از ۲ میلیارد دلار در ۲۰۲۴-۲۰۲۵). این همکاری در جنگ قرا‌باغ (۲۰۲۰ و ۲۰۲۳) اثبات شد و در ۲۰۲۵ هم در جنگ 12 روزه آثارش را برجا گذاشت.
اقتصادی: تجارت دوجانبه با آذربایجان (نفت در مقابل فناوری) و تلاش برای گسترش به ارمنستان پس از صلح هم در راستای اهرم فشار و محاصره مرزهای ایران قلمداد می شود. برای نمونه اسرائیل در حوزه تجارت انرژی حدود ۶۵ درصد نفت به ارزش ۱.۴ میلیارد دلار در ۲۰۲۳ از آذربایجان وارد کرده و حدود 70 درصد واردات تسلیحاتی آذربایجان از اسرائیل در ۲۰۱۶-۲۰۲۰بوده است.
ژئوپلیتیکی: رژیم صهیونی از قفقاز به عنوان “جبهه شمالی” علیه ایران استفاده می کند، به ویژه پس از جنگ ایران – اسرائیل، که آذربایجان را به عنوان متحد کلیدی برجسته کرد.
با بررسی اهداف و راهبردهای آمریکا و رژیم صهیونی در خصوص منافع مشترکی که باعث همپوشانی عملکرد آن‌ها در قفقاز می شود می توان به تهدیدات جدی که منافع و امنیت جمهوری اسلامی ایران را به چالش می‌کشد، اشاراتی داشت:
اتحاد سه‌جانبه آمریکا – اسرائیل – آذربایجان: داده‌ها و تحلیل‌ها از “اتحاد احتمالی” آمریکا، رژیم صهیونی و باکو علیه ایران خبر می‌دهند، که با تمرکز بر جاسوسی و تحریم‌های انرژی دنبال می شود. اسرائیل از آذربایجان برای پهپادهای ضدایرانی استفاده می‌کند، در حالی که آمریکا حمایت مالی و دیپلماتیک فراهم می‌آورد.
تأثیر بر صلح منطقه‌ای: توافق صلح ارمنستان – آذربایجان، با حمایت آمریکا و اسرائیل، کریدور زنگزور را باز می‌کند که هدف آن دور زدن ایران و دسترسی اسرائیل به دریای سیاه است.
بررسی سناریوها احتمالی
سناریوی بدبینانه : اتحاد کامل آمریکا – اسرائیل – آذربایجان منجر به تحریم‌های جدید علیه ایران و درگیری مرزی می‌شود.
سناریوی خوش‌بینانه: صلح پایدار، فرصت دیپلماسی ایران با ارمنستان را فراهم می‌کند.
در نهایت اینکه همپوشانی منافع آمریکا و اسرائیل در قفقاز، عمدتاً ضدایرانی است و تعادل منطقه را به نفع غرب تغییر می‌دهد. این امر منافع ملی ایران را در ابعاد امنیتی و اقتصادی تهدید می‌کند و می‌تواند به بی‌ثباتی خاورمیانه دامن بزند. بنابراین برای برهم زدن این معادلات یکسری فعالیت ها و کنشگری ها صورت گیرد تا طرف های مقابل نتوانند به اهداف توطئه گرانه خود دست پیدا کنند.
- تقویت ائتلاف با روسیه و ارمنستان: احیای توافق‌های سه‌جانبه برای تقویت کریدور شمال-جنوب.
- دیپلماسی اقتصادی: سرمایه‌گذاری در ارمنستان و تعریف پروژه های عملیاتی مشخص که توانایی رقابت و بی صرفه کردن سایر طرح های تحمیلی را داشته باشد.
- اقدامات امنیتی: نظارت بر مرزها با فناوری بومی و همکاری با BRICS برای مقابله با تحریم‌ها.
- سناریوسازی آینده: تشکیل کارگروه اندیشکده‌ای برای نظارت بر تحولات قفقاز توسط ایران، چین و روسیه می تواند بسیار موثر باشد.
