راه‌آهن حجاز؛ اهرم جدید آنکارا در رقابت با کریدور آیمک و تغییر معادلات ژئوپلیتیک
در رقابت بر سر کریدورهای ترانزیتی جهانی، ترکیه با احیای پروژه تاریخی راه‌آهن حجاز، درصدد بازیابی نقش محوری خود در تجارت اوراسیا است. این پروژه که با همکاری سوریه، اردن و احتمالاً کشورهای عربی خلیج فارس پیش می‌رود، نه تنها می‌تواند تهدیدی جدی برای کریدور رقیب (آیمک) و منافع اسرائیل باشد، بلکه نویدبخش احیای اقتصادی برای سوریه و افزایش یکپارچگی منطقه‌ای است؛ البته اگر چالش‌های بزرگ مالی و امنیتی برطرف شوند.
دکتر توحید ورستان، پژوهشگر اقتصاد بین‌الملل
اندیشکده زاویه: با تشدید نبرد کریدورها و تلاش قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای برای تقویت نقش خود در این مسیرهای ترانزیتی، ترکیه نیز با استفاده از موقعیت جغرافیایی ویژه خود به دنبال معرفی خود به عنوان هاب ترانزیتی کالاها و انرژی است. البته، جنگ روسیه و اوکراین نیز به نوعی به این هدف آنکارا کمک و نقش آن را در انتقال محموله‌های اقتصادی بین چین و اتحادیه اروپا را پررنگ‌تر کرده است.
اما گاهاً این کشور با پروژه‌های موازی خود از سوی رقبا نیز مواجه می‌شود که در راستای حذف موقعیت آن در کریدورهای ترانزیتی است. برای نمونه، کریدور هند – خاورمیانه – اروپا (آیمک) با نادیده‌گرفتن نفش بازیگران عمده منطقه مانند ترکیه و ایران راه‌اندازی شد که اهداف متنوع ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی مانند افزایش تجارت هند و اروپای با حذف تاثیر کانال سوئز و نزدیکی رابطه اعراب و اسرائیل را دنبال می‌کند.
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در واکنش به راه‌اندازی کریدور آیمک اظهار داشت که هیچ کریدوری منطقه‌ای بدون ترکیه عملیاتی نخواهد شد. سپس این کشور تمرکز خود را معطوف به پروژه «راه توسعه» عراق کرد که کشورهای خلیج فارس را از طریق جنوب عراق به ترکیه متصل می‌کند. اما این پروژه نیز با چالش‌های مختلف مانند هزینه بالای توسعه زیرساخت‌ها و مشکلات امنیتی در داخل در داخل عراق مواجه است.
از همین روی، اکنون آنکارا درپی احیای پروژه تاریخی موسوم خط راه‌آهن «حجاز» است که در زمان عثمانی برای اتصال استانبول به شهرهای مقدس عربستان مانند مدینه و مکه و در راستای اهداف زیارتی ایجاد شد. در این راستا، اخیرا سه کشور ترکیه، سوریه و اردن برای راه‌اندازی مجدد این خط برای اهداف تجاری توافقنامه همکاری امضاء کردند که البته احتمال ورود عربستان و سپس امارات به آن وجود دارد تا همان اتصال خلیج فارس به ترکیه این بار از طریق یه شبکه ریلی تاریخی محقق شود.
سوریه پس از استقلال، توسعه‌های داخلی قابل توجهی در ظرفیت ریلی خود ایجاد کرد، اما آغاز جنگ داخلی در ۲۰۱۱ زیرساخت‌های آن را ویران کرد. اما تحولات اخیر و همکاری با ترکیه برای بازسازی و ارتقاء راه‌آهن خود، ظرفیت بالا فراهم می‌کند که ترکیه، سوریه، اردن و شورای همکاری خلیج فارس را به هم متصل می‌کند.
برای نمونه، اردن از این اتصال سود بسیاری خواهد برد زیرا دسترسی مستقیم به ترکیه و خلیج فارس را فراهم می‌کند. اردن در حال حاضر با سرمایه‌گذاری سنگین در صنعت فسفات خود به دنبال رشد اقتصاد خود است. در حالی که اردن می‌تواند فسفات را از طریق بندر عقبه در دریای سرخ صادر کند، توانایی دسترسی به سواحل مدیترانه سوریه و خلیج فارس از طریق راه‌آهن می‌تواند صنعت فسفات اردن را به شدت تقویت کند.
فراتر از مزایای اقتصادی که جریان فزاینده بار بین‌المللی نصیب بخش‌های لجستیک ریلی مربوطه خواهد شد، طیف گسترده‌ای از مزایای اقتصادی، ژئوپلیتیکی و اجتماعی ویژه وجود دارد که می‌تواند نصیب ترکیه، سوریه، اردن، عربستان سعودی و امارات متحده عربی شود.
به باور کارشناسان، این خط ریلی نویدبخش احیای اقتصادی قابل توجه برای سوریه به‌ویژه حلب و مناطق شرقی، دستاوردهای ژئوپلیتیکی برای ترکیه و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و افزایش ادغام منطقه‌ای است. در مقابل، تهدیدی برای درآمدهای کانال سوئز بوده و راهبرد امنیتی اسرائیل را به چالش می‌کشد؛ با این حال، تحقق آن منوط به غلبه بر چالش‌های مهم مالی، برق، امنیت و هماهنگی است.
باخت اسرائیل
با احیای خط ریلی حجاز، احتمالا کریدور آیمک برای همیشه از بازی حذف می‌شود. این امر نه تنها مانع از تردد جدید بندر حیفا اسرائیل از خلیج فارس می‌شود، بلکه با توجه به حجم زیادی از تجارت شرق و غرب که از طریق سوریه و به دور از کانال سوئز انجام می‌شود، بندر حیفا احتمالا اتصال به لاذقیه و یا طرطوس از دست بدهد، که هر کدام از این دو می‌توانند در نهایت نقش حیفا را در حمل و نقل در شرق مدیترانه از آن خود کنند.
همچنین تلاش‌های اسرائیل برای ادغام بیشتر در منطقه با تقویت روابط اقتصادی با کشورهای خلیج فارس را تضعیف می‌کند. هرچند تجارت با امارات متحده عربی، عمدتاً در حوزه نرم‌افزار و فناوری امنیتی و دفاعی، پررنگ است، اما مرگ آیمک امکان تجارت پررونق کالا بین اسرائیل و شبه جزیره عربستان را از بین می‌برد. راه‌آهن حجاز، همچنین می‌تواند رونق اقتصادی بیشتر، همکاری سیاسی و ادغام ژئوپلیتیکی بین کشورهای عرب سنی و ترکیه را تقویت کند. تضعیف همسایگان منطقه‌ای از نظر اقتصادی و سیاسی، سنگ بنای سیاست امنیت ملی اسرائیل بوده و هرگونه تقویت این کریدور توسط دولت اسرائیل به عنوان یک تهدید امنیتی تلقی می‌شود. نزدیکی راه‌آهن دمشق-درعا به ارتفاعات جولان تحت اشغال اسرائیل، آن را به ویژه در برابر خرابکاری از طریق عوامل نیابتی مانند شبه‌نظامیان دروزی مستقر در سویدا یا حمله مستقیم آسیب‌پذیر می‌کند.
در مجموع، احیای راه‌آهن حجاز را می‌توان در چارچوب رقابت بزرگ منطقه‌ای بین ترکیه و اسرائیل دانست. باید توجه داشت که غرب با حمایت از این رژیم به دنبال انتقال نقش هاب ترانزیتی به تل‌آویو است که همکاری سه‌گانه اسرائیل-یونان- قبرس در این راستاست. اکنون نیز اتصال شبکه ریلی خلیج فارس به استانبول می‌تواند این انگیزه و هدف را تحت تاثیر قرار دهد رقیب جدی برای کریدور آیمک فراهم کند.
