اتحاد سه‌جانبه ترکیه، آذربایجان و پاکستان: تولد الگوی نوین منطقه‌گرایی امنیت‌محور
در فضای بین‌المللی آکنده از بی‌ثباتی و ناتوانی نهادهای جهانی، کشورهای کوچک و متوسط راهبردهای جدیدی برای تقویت تاب‌آوری و امنیت خود می‌آزمایند. در این میان، همکاری سه‌جانبه ترکیه، آذربایجان و پاکستان به عنوان الگویی نوین از منطقه‌گرایی بر پایه هویت مشترک، منافع استراتژیک و همکاری بلندمدت سر برآورده است. این اتحاد که با محوریت امنیت و توسعه اقتصادی شکل گرفته، میکوشد وابستگی به قدرت‌های بزرگ را کاهش داده و نظم منطقه‌ای مبتنی بر همبستگی را جایگزین کند.
اندیشکده زاویه: محیط بین‌المللی کنونی، که با تشدید رقابت و عدم قطعیت جهانی، فروپاشی نظام جهانی و بازگشت سیاست قدرت مشخص می‌شود، کشورهای کوچک و متوسط را مجبور می‌کند تا ابتکارات منطقه‌ای را برای افزایش تاب‌آوری و بازدارندگی خود در برابر تهدیدات خارجی آغاز کنند. نه قدرت‌های هژمونیک، ایالات متحده، و نه سازمان‌های بین‌المللی جهانی، مانند سازمان ملل، نمی‌توانند مشکلات منطقه‌ای و جهانی را حل کنند. کشورهای غربی به صورت گزینشی در مسائل بین‌المللی مداخله می‌کنند. هنگامی که قدرت‌های غیرغربی شروع به تقلید از قدرت‌های جهانی غربی و مداخله در امور داخلی سایر کشورها کردند، مشکلات جهانی بیشتر شد.
همه این تهدیدها و پویایی‌ها منجر به ظهور منطقه‌گرایی و تأسیس سازمان‌های منطقه‌ای شد. دو راه برای دولت‌ها وجود دارد تا فرآیندهای منطقه‌ای را آغاز کنند. اگر ویژگی‌های مشترکی داشته باشند، ممکن است برای ایجاد پلتفرم‌های منطقه‌ای گرد هم آیند. از طرف دیگر، حتی بدون ویژگی‌های مشترک، دولت‌ها می‌توانند حول منافع مشترک خاص متحد شوند. به عبارت دیگر، داشتن ویژگی‌های مشترک پیش‌نیاز شروع همکاری منطقه‌ای نیست.
هنگام بررسی دلایل اصلی آغاز فرآیندهای منطقه‌ای توسط دولت‌ها، آشکار می‌شود که اکثر پلتفرم‌های منطقه‌ای توسط نگرانی‌های اقتصادی هدایت می‌شوند. به طور سنتی، اکثر دولت‌ها برای غلبه بر مشکلات اقتصادی و دستیابی به توسعه اقتصادی گرد هم می‌آیند. با این حال، اخیراً، با افزایش بی‌ثباتی و عدم قطعیت جهانی، نگرانی‌های امنیتی بر تلاش‌های منطقه‌ای شدن غلبه کرده است. انواع جدید تهدیدات امنیتی نیازمند انواع جدیدی از راه‌حل‌های منطقه‌ای است که وابستگی این دولت‌ها به قدرت‌های جهانی را کاهش داده و استقلال آنها را در سیاست بین‌الملل افزایش می‌دهد.
ترکیه، آذربایجان و پاکستان گرد هم آمدند تا نوع جدیدی از منطقه‌گرایی را با یک پلتفرم امنیتی شکل دهند. این سه کشور همفکر پس از جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰، بر اساس هویت مشترک، نگرانی‌های استراتژیک و همکاری بلندمدت، یک پلتفرم همکاری سه‌جانبه را آغاز کردند.
اولین گام مشخص، اعلامیه شوشا بود که در ۱۵ ژوئن ۲۰۲۱ بین ترکیه و آذربایجان امضا شد. این اعلامیه پایه و اساس تعاملات سه جانبه و چند جانبه بعدی را بنا نهاد و منطقه را در استراتژی‌های ژئوپلیتیکی گسترده‌تر ترکیه و آذربایجان قرار داد. این امر باعث ایجاد جذابیت برای سایر کشورها شد. پاکستان اولین کشوری بود که به این اتحاد استراتژیک پیوست.
مهم‌ترین گام زمانی برداشته شد که رهبران سه کشور، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان و شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان، در حاشیه بیست و چهارمین اجلاس شورای سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در تاریخ ۳ ژوئیه ۲۰۲۴ در آستانه دیدار کردند.
دومین نشست سه‌جانبه در ۲۸ مه ۲۰۲۵، روز استقلال آذربایجان، در لاچین برگزار شد. اردوغان، علی‌اف و شریف تصمیم گرفته‌اند وحدت منطقه‌ای و روابط استراتژیک را تقویت کنند. سه کشور تصمیم گرفته‌اند حجم تجارت خود را افزایش دهند و موضع مشترک خود را در قبال مسائل منطقه‌ای بهبود بخشند. آنها بر اهمیت همکاری بین سه کشور در مبارزه با تهدیدات فراملی و منطقه‌ای تأکید کرده‌اند.
سومین اجلاس سران در ۹ نوامبر ۲۰۲۵ در باکو به مناسبت پنجمین سالگرد جنگ دوم قره‌باغ و آزادسازی سرزمین‌های اشغالی آذربایجان برگزار شد. مشارکت مشترک رهبران ترکیه، آذربایجان و پاکستان نشانه‌ای از نمادهای سیاسی برادری سه‌جانبه است.
این سه کشور فرهنگ استراتژیک و برادرانه «سه دولت، یک ملت» را که نمادی از همکاری سه جانبه است، توسعه دادند. آنها با ایجاد یک جبهه قوی از همبستگی و یک مرکز قدرت، قصد خود را برای توسعه ظرفیت خود برای اقدام مشترک و اتحاد استراتژیک ابراز کردند. علاوه بر این، هیچ دستور کار منفی قابل توجه و هیچ تضاد منافعی بین این سه کشور وجود ندارد. برداشت‌های سیاسی از هر سه کشور کاملاً مثبت است. سطح بالایی از هماهنگی و هماهنگی اجتماعی بین آنها وجود دارد.
آنکارا، باکو و اسلام آباد سه کشور مکمل هستند که هر کدام در حوزه‌های موضوعی مختلفی قدرت دارند. در حالی که ترکیه به عنوان یک ستاره در حال ظهور در صنعت دفاعی ظاهر می‌شود، پاکستان تنها کشور مسلمانی است که سلاح هسته‌ای دارد. از سوی دیگر، آذربایجان یک بازیگر اقتصادی منطقه‌ای نوظهور با منابع غنی نفت و گاز طبیعی است. این سه کشور مصمم هستند با تعیین اهداف جدید برای افزایش همکاری‌های خود در تمام حوزه‌های اقتصادی، روابط اقتصادی خود را بهبود بخشند.
علاوه بر این، سه کشور تصمیم گرفتند به سطح بالایی از همکاری در بخش امنیتی دست یابند و همچنین قدرت بازدارندگی خود را در برابر تهدیدات منطقه‌ای و عدم قطعیت‌های جهانی افزایش دهند. در این چارچوب، آنکارا سلاح‌ها و مهمات پیشرفته، به ویژه پهپادها، را به دو کشور دیگر صادر کرده است. اخیراً، ترکیه یک برنامه کشتی جنگی ملی به نام MILGEM ساخته است.
در آینده نزدیک، سه کشور باید به دنبال راه‌های جدیدی برای تحکیم همکاری سه‌جانبه خود در حوزه‌های کلیدی مانند تجارت، انرژی، حمل و نقل، آموزش، امور فرهنگی و دفاع باشند. به عنوان مثال، ترکیه و آذربایجان باید از پاکستان دعوت کنند تا به عنوان عضو ناظر در سازمان کشورهای ترک زبان (OTS) عضویت یابد.
منبع: دیلی صباح
