چرا مسکو به دنبال تکمیل کریدور شمال – جنوب است؟
توسعه سریع روابط تجاری بین روسیه و کشورهای جنوب جهان، به ویژه هند، نیاز به توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل و سازماندهی مسیرهای جدید تحویل بار را ایجاب می‌کند. در این راستا، کریدور ترانزیتی شمال – جنوب یک پروژه راهبردی مهم با هدف ایجاد مسیرهای جایگزین برای تجارت خارجی روسیه در شرایط ژئوپلیتیکی کنونی است. این کریدور روسیه را از طریق سرزمین‌های قفقاز و آسیای مرکزی به هند و کشورهای خلیج فارس متصل می‌کند.
دکتر توحید ورستان، پژوهشگر اقتصاد بین‌الملل
اندیشکده زاویه: کریدور شمال – جنوب یک شبکه حمل و نقل بین‌المللی است که روسیه، آذربایجان، ایران و فراتر از آن را به هم متصل می‌کند. هدف از این کریدور ایجاد جریانی روان کالا از روسیه به بنادر خلیج فارس، با دور زدن تحریم‌های غرب و محدودیت‌های مسیرهای سنتی کشتیرانی است. این کریدور به ویژه در شرایط انزوای اقتصادی روسیه به دلیل تحریم‌ها حیاتی است و آن را به مسیری جایگزین برای تحویل کالا به ایران و غرب آسیا تبدیل می‌کند.
کریدور مذکور برای روسیه، آذربایجان و ایران نه تنها یک پل جغرافیایی، بلکه شریک حیاتی هستند که دسترسی به بازارهای مهم را تسهیل می‌کنند. این کریدور به روسیه اجازه می‌دهد تا مسیرهای تجاری سنتی را دور بزند و به روسیه شاهراه حیاتی می‌دهند که آن را قادر می‌سازند تا تجارت خود را با غرب آسیا، به ویژه ایران حفظ کند.
از همین روی، اخیراً سه کشور روسیه، ایران و آذربایجان نشست سه جانبه با محوریت این کریدور داشته‌اند و براساس اعلام مقامات، احداث مسیر رشت – آستارا به عنوان حلقه مفقوده بخش غربی کریدور، با تامین مالی مسکو بزودی آغاز خواهد شد.
توسعه سریع روابط تجاری بین روسیه و کشورهای جنوب جهان، به ویژه هند، نیاز به توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل و سازماندهی مسیرهای جدید تحویل بار را ایجاب می‌کند. در این راستا، کریدور ترانزیتی شمال – جنوب یک پروژه راهبردی مهم با هدف ایجاد مسیرهای جایگزین برای تجارت خارجی روسیه در شرایط ژئوپلیتیکی کنونی است. این کریدور روسیه را از طریق سرزمین‌های قفقاز و آسیای مرکزی به هند و کشورهای خلیج فارس متصل می‌کند.
در سال‌های اخیر، توسعه روابط تجاری بین روسیه با آسیا و آفریقا در اولویت قرار گرفته است. در سال ۲۰۲۳، صادرات روسیه کاهش یافت که عمدتاً به دلیل ریزش عرضه به اروپا بود. با این حال، واردات از کشورهای آسیایی و آفریقایی از طریق کریدور شمال – جنوب ۱۱.۷ درصد افزایش یافت و تا حدودی کاهش تجارت با کشورهای اروپایی را جبران کرد.
کریدور شمال – جنوب شامل سه شاخه اصلی غربی، شرقی و ترانس خزر است، که هر شاخه ویژگی‌ها و چشم‌اندازهای توسعه منحصر به‌فرد خود را دارد. در حال حاضر بیشتر حجم مبادلات از طریق بخش شرقی صورت می‌گیرد و روسیه را از طریق قزاقستان و ترکمنستان به بنادر جنوبی ایران و در نهایت به هند متصل می‌کند.
مسیر غربی که در امتداد ساحل غربی دریای خزر از طریق روسیه و آذربایجان امتداد دارد، تقریباً ۵۱۰۰ کیلومتر است. این مسیر بهترین ارتباط را با شبکه‌های راه‌آهن و جاده‌ای قفقاز جنوبی دارد. مسیر ترانس خزر که از خطوط کشتیرانی و کانتینرهای در سراسر دریای خزر استفاده می‌کند، تقریباً ۴۹۰۰ کیلومتر است. همچنین، مسیر شرقی در امتداد ساحل شرقی دریای خزر از طریق قزاقستان و ترکمنستان امتداد داشته و تقریباً ۶۱۰۰ کیلومتر دارد.
روسیه قصد دارد مسیرهای کریدور شمال – جنوب را توسعه دهد، به‌طوری‌که کل سرمایه‌گذاری توسعه‌ای در کریدور شمال – جنوب از سال ۲۰۲۲ تا ۲۰۳۰ حدود ۲۸۰ میلیارد روبل رسید. توسعه مسیرهای ترانزیتی در جهت منطقه خزر، جنوب و جنوب شرقی آسیا و کشورهای خلیج فارس برای روسیه از اولویت برخوردار است. مسکو تلاش می‌کند تا تجارت با این کشورها را افزایش دهد و قصد دارد گردش کالا در کریدور شمال – جنوب را تا سال ۲۰۲۵ به حداقل ۳۰ میلیون تن و تا سال ۲۰۳۰ به ۳۵ میلیون تن برساند.
طبق اعلام فدراسیون انجمن‌های حمل و نقل بار، این مسیر ۳۰ درصد ارزان‌تر و ۴۰ درصد کوتاه‌تر از مسیر سنتی فعلی کانال سوئز خواهد بود که ۴۵ تا ۶۰ روز طول می‌کشد، اما این مسیر به ۲۵ تا ۳۰ روز می‌رسد. با این حال، اخیراً تخمین زده شده است که مسیرهای ریلی کریدور شمال – جنوب می‌توانند بیش از ۴۰ روز برای حمل و نقل از هند به روسیه و ۳۵ روز از روسیه به هند طول بکشند.
با وجود روندهای مثبت، توسعه این کریدور با چالش‌های زیرساختی متعددی روبرو است. یکی از مسائل کلیدی، ظرفیت ناکافی مسیرهای ریلی، به ویژه در مناطق کوهستانی است. البته اقدامات کنونی برای گسترش زیرساخت‌ها برای غلبه بر این چالش‌ها در حال انجام است، زیرا در راستای استراتژی توسعه حمل و نقل ریلی روسیه تا سال ۲۰۳۰، کریدور شمال – جنوب از اولویت برخوردار است. برنامه‌ها شامل ساخت خطوط ریلی جدید، نوسازی مسیرهای موجود و گسترش ظرفیت بنادر و پایانه‌ها است.
کریدور شمال – جنوب برای روسیه اهمیت راهبردی دارد. این کریدور فرصت‌های جدیدی را برای تجارت با هند، ایران، کشورهای خلیج فارس و آسیای مرکزی فراهم می‌کند. در شرایط تشدید تحریم‌های غرب و نیاز به تنوع‌بخشی در روابط اقتصادی خارجی، این مسیر به ابزاری مهم برای تقویت مواضع روسیه در صحنه بین‌المللی تبدیل می‌شود. در بلندمدت، کریدور شمال – جنوب می‌تواند به عنصری کلیدی در سیستم مسیرهای حمل و نقل بین‌المللی تبدیل شود و ارتباطات پایدار و کارآمد بین اروپا و آسیا را تضمین کند.
علاوه بر مزایای اقتصادی، کریدور شمال – جنوب برای مسکو اهمیت راهبردی دارد. حتی پیش از شروع جنگ اوکراین، روسیه کریدور شمال – جنوب را یک پروژه ژئوپلیتیکی می‌دانست. کریدور شمال – جنوب به روسیه امکان کنترل دسترسی به مسیرهای اصلی حمل و نقل در اوراسیا و جایگزینی برای مسیرهای تحت کنترل غرب بین روسیه و کشورهای جنوب جهان را می‌دهد. با توجه به نارضایتی‌های فزاینده روسیه از غرب و وخامت روابط با آن از پایان دهه ۲۰۰۰، این یک مسئله استراتژیک برای روسیه است. به باور نخبگان سیاسی روسیه، همچنین کریدور شمال – جنوب برای رقابت قدرت‌های بزرگ ضروری است.
بنابراین، کریدور شمال – جنوب بخش مهمی از چارچوب حمل و نقل اوراسیا است. با اتصال به بیشتر مسیرهای حمل و نقل اوراسیای شرقی – غربی (چین – اتحادیه اروپا)، به ویژه مسیر ترانزیت اوراسیا از طریق قزاقستان، روسیه و بلاروس، این کریدور می‌تواند نقش مهمی در شکل‌گیری «لجستیک جدید» و احیای زنجیره‌های حمل و نقل و لجستیک بین‌المللی پس از اختلالات ناشی از فروپاشی زنجیره‌های تأمین سنتی در سال‌های ۲۰۲۲ – ۲۰۲۳ ایفا کند. همچنین، این کریدور می‌تواند برای ترانزیت انرژی روسیه بسیار سودمند باشد؛ همان‌طور که در صادرات زغال سنگ به هند این امر مشهود است.
