رزمایش وحدت۲۰۲۵؛ همگرایی جهان ترک در سایه واگرایی از روسیه

رزمایش وحدت ۲۰۲۵ را که با حضور نیروهای نظامی آذربایجان، ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان برگزار خواهد شد، نه صرفاً تمرینی نظامی، بلکه نخستین تلاش منسجم برای استانداردسازی تاکتیک‌ها و ایجاد زبان مشترک رزمی میان ارتش‌های منطقه دانست؛ تلاشی که ریشه در تغییر موازنه قدرت پس از تضعیف نقش روسیه دارد.

علی خوانساری کارشناس مسائل قفقاز جنوبی

اندیشکده زاویه: رزمایش مشترک «بیرلیک 2025» (وحدت 2025) قرار است در منطقه سمرقند ازبکستان با حضور نیروهای نظامی آذربایجان، ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان برگزار شود. این مانور چندملیتی که هدف رسمی آن «تقویت صلح و آمادگی ضدتروریستی» عنوان شده، در عمل نمایانگر گامی راهبردی برای بازتعریف نظم امنیتی آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی است.

رزمایش با محوریت نیروهای ویژه و پهپادها طراحی شده و در ۲۰ سناریوی تاکتیکی اجرا می‌شود که نیروهای آذربایجانی در ۱۴ مورد آن مشارکت مستقیم دارند. مانور بر مبنای جنگ ترکیبی و فناوری‌محور طراحی شده است؛ الگویی که آذربایجان در جنگ قره‌باغ دوم به نمایش گذاشت و اکنون به عنوان مدل رزمی جدید منطقه در حال گسترش است.

وحدت ۲۰۲۵ را باید نه صرفاً تمرینی نظامی، بلکه نخستین تلاش منسجم برای استانداردسازی تاکتیک‌ها و ایجاد زبان مشترک رزمی میان ارتش‌های منطقه دانست؛ تلاشی که ریشه در تغییر موازنه قدرت پس از تضعیف نقش روسیه دارد.

این رزمایش بازتابی از گذار نسل جدید ارتش‌های منطقه از الگوی سنگین شوروی به ساختار چابک و فناوری‌محور است؛ جایی که پهپادها، جنگ الکترونیک و هماهنگی چندبُعدی میان نیروهای زمینی و هوایی جایگزین دکترین‌های سنتی شده‌اند.

همکاری دفاعی آذربایجان با ازبکستان و قزاقستان در زمینه تسلیحات دقیق و پهپاد نشان می‌دهد که این رزمایش نه تنها تمرین میدانی، بلکه بستر انتقال فناوری و هم‌افزایی دکترین‌های جنگی جدید است.

همگرایی در سایه واگرایی از روسیه

رزمایش وحدت 2025 نماد فرایندی است که می‌توان آن را «همگرایی» در سایه «واگرایی» از روسیه نامید. کشورهای شرکت‌کننده هنوز اعضای رسمی پیمان امنیت جمعی (CSTO) هستند، اما به‌تدریج به سمت استقلال امنیتی حرکت می‌کنند.

جنگ اوکراین نشان داد روسیه دیگر قادر نیست نقش ضامن منطقه‌ای را ایفا کند و ناتوانی آن در حمایت از ارمنستان در بحران قره‌باغ نیز این برداشت را در سطح منطقه تثبیت کرد. همین تجربه‌ها بی‌اعتمادی آرام ولی عمیقی میان متحدان سنتی مسکو ایجاد کرده است. حالا همان کشورها بدون اعلام جدایی از روسیه، به‌صورت تدریجی به سمت ائتلاف‌های بومی و انعطاف‌پذیرتر پیش می‌روند. این رزمایش  نه اقدامی ضدروسی، بلکه تلاشی برای بازتعریف نظم امنیتی خارج از محور مسکو.

پیام‌های ژئوپلیتیکی

برای ایران

از منظر ایران، رزمایش وحدت ۲۰۲۵ حامل دو پیام است؛ نخست، تمایل کشورهای همسایه برای همکاری منطقه‌ای که در ظاهر می‌تواند به ثبات آسیای مرکزی کمک کند؛ دوم، نقش پررنگ آذربایجان و گرایش ترک‌محور رزمایش که حساسیت تهران را برمی‌انگیزد. ایران بیم دارد چنین رزمایش‌هایی در بلندمدت به بلوک امنیتی ترک‌زبانان بینجامد و در پیرامون شمالی‌اش موازنه‌ای جدید بسازد. از این رو، تهران با دقت اما بدون تقابل علنی، روند را دنبال می‌کند.

برای ترکیه

ترکیه غایبِ معنادار حاضر رزمایش است. آموزش‌ها، فناوری پهپادی و حتی گفتمان سیاسی رزمایش از نفوذ آنکارا حکایت دارد. این رزمایش برای ترکیه تجسم عینی ایده «جهان ترک» است؛ اتحادی نظامی فرهنگی که بدون نیاز به حضور رسمی آنکارا، با محوریت آذربایجان در حال شکل‌گیری است. ترکیه اکنون می‌بیند که نفوذش در آسیای مرکزی از سطح اقتصادی و فرهنگی فراتر رفته و به عرصه امنیتی رسیده است.

برای روسیه

از دید کرملین، چنین رزمایشی زنگ هشدار است. سه عضو این رزمایش از اعضای رسمی پیمان امنیت جمعی تحت رهبری روسیه‌اند، اما حاضر شده‌اند در غیاب مسکو در مانور مشترک شرکت کنند. جنگ اوکراین توان نظامی و دیپلماتیک روسیه را فرسوده و قدرتش را در قفقاز و آسیای مرکزی کاهش داده است.

ناتوانی روسیه در حمایت از ارمنستان – متحد سنتی و عضو همان سازمان  در بحران قره‌باغ، ضربه‌ای حیثیتی به اعتبار امنیتی مسکو وارد کرد. برای پایتخت‌های آسیای مرکزی، این رخداد به‌منزله هشداری بود که در لحظه بحران، حتی نزدیک‌ترین متحد روسیه نیز پشتیبانی عملی دریافت نمی‌کند.

همین تجربه، کشورهای منطقه را به سمت تقویت همکاری‌های امنیتی درون‌منطقه‌ای و کاهش وابستگی به روسیه سوق داده است. مسکو هنوز واکنشی مستقیم نشان نداده، اما تحلیل‌گران روسی این روند را نشانه‌ای از پایان تدریجی دوران انحصار امنیتی روسیه در فضای پساشوروی می‌دانند.

برای چین

چین از این روند دو برداشت دارد: از یک سو، کاهش وابستگی منطقه به روسیه را فرصت می‌بیند تا نفوذ اقتصادی و امنیتی خود را گسترش دهد؛ از سوی دیگر، نگران است که همگرایی نظامی ترک‌زبانان با گرایش‌های پان‌ترکیستی در سین‌کیانگ تداخل پیدا کند. بنابراین، پکن با رویکردی محتاطانه، نظاره‌گر تحولات است و تا زمانی که نظم جدید آسیای مرکزی تعارضی با منافعش نداشته باشد، آن را تهدید تلقی نخواهد کرد.

اهداف و انگیزه‌های آذربایجان

آذربایجان در رزمایش وحدت۲۰۲۵ نقشی محوری دارد و انگیزه‌هایش فراتر از مشارکت نظامی صرف است. باکو می‌کوشد از طریق این رزمایش، تجربه موفق خود در جنگ قره‌باغ را به سرمایه سیاسی و راهبردی تبدیل کند و جایگاه خود را به‌عنوان الگوی جنگ مدرن در میان کشورهای ترک‌زبان تثبیت نماید. آذربایجان از این مسیر، در پی توسعه نفوذ ژئوپلیتیکی خود از قفقاز به آسیای مرکزی است؛ پیوندی که می‌تواند جایگاهش را در طرح‌هایی مانند کریدور میانی تقویت و اتصال نظامی اقتصادی میان دریای خزر و دریای سیاه را تسهیل کند.

در عین حال، باکو با تعمیق همکاری‌های دفاعی با ازبکستان و قزاقستان می‌کوشد شبکه‌ای از روابط امنیتی و فناوری دفاعی ایجاد کند تا هم از انتقال دانش و تسلیحات سود ببرد، هم در برابر فشارهای بالقوه ایران و ارمنستان نوعی بازدارندگی منطقه‌ای به دست آورد. برای آذربایجان، این رزمایش تنها تمرینی میدانی نیست، بلکه ابزار دیپلماسی دفاعی و نمایش رهبری در جهان ترک است؛ گامی برای تثبیت جایگاه خود به‌عنوان بازیگری که می‌تواند امنیت منطقه‌ای را نه فقط در میدان، بلکه در سطح راهبردی نیز جهت‌دهی کند.

چشم‌انداز بلوک امنیتی جدید

رزمایش وحدت ۲۰۲۵ دومین گام در مسیر شکل‌گیری سازوکار امنیتی مستقل در آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی است. پس از رزمایش بیرلستیک۲۰۲۴ در قزاقستان، اکنون همکاری دفاعی میان کشورهای منطقه در حال نهادینه شدن است. الهام علی‌اف در نشست سران سازمان دولت‌های ترک نیز بر ضرورت رزمایش‌های منظم و توسعه صنایع دفاعی مشترک تأکید کرده است.

اگر این روند ادامه یابد، تا چند سال آینده احتمال شکل‌گیری بلوک امنیتی بومی بدون روسیه کاملاً محتمل است؛ هرچند اختلافات مرزی و تفاوت سیاست خارجی کشورها هنوز مانع اصلی است. با این حال، تهدیدات مشترکی چون افراط‌گرایی، تروریسم و بی‌ثباتی افغانستان انگیزه‌ای واقعی برای استمرار این همکاری‌ها فراهم کرده است.

جمع‌بندی

رزمایش وحدت ۲۰۲۵ را باید آیینه تغییر در ژئوپلیتیک اوراسیا دانست؛ جایی که کشورها به‌جای تکیه بر قدرت‌های بزرگ، در پی تعریف امنیت خویش‌اند. این رزمایش نشان می‌دهد نظم روس‌محور آسیای مرکزی رو به افول است و بازیگرانی چون آذربایجان و ترکیه در حال شکل‌دادن به نظامی چندقطبی و منطقه‌محور هستند.

در این میان، آذربایجان حلقه اتصال قفقاز و آسیای مرکزی است و این رزمایش نماد همگرایی در سایه واگرایی از روسیه؛ فرایندی که می‌تواند نخستین نظم امنیتی بومی پساشوروی را پایه‌گذاری کند. اگر این مسیر با اعتماد و اراده سیاسی تداوم یابد، وحدت۲۰۲۵ نه فقط یک رزمایش نظامی، بلکه آغاز فصل تازه‌ای از امنیت اوراسیایی خواهد بود.