کشمکش اروپاگرایی و روس‌گرایی در گرجستان
بحران گرجستان با قطبی شدن میان روس‌گرایان و اپوزیسیون اروپامحور، صحنه سیاسی را متلاطم کرده و موج‌های نارضایتی جدیدی ایجاد می‌کند که آینده سیاسی و جایگاه بین‌المللی کشور را تعیین خواهد کرد.
روح‌اله صالحی کارشناس مسائل قفقاز جنوبی
اندیشکده زاویه: در سال‌های اخیر، برگزاری انتخابات در گرجستان همواره با کشمکش‌های شدیدی همراه بوده و رقابت میان دولت و جریانهای اپوزیسیون، فضای سیاسی کشور را متلاطم ساخته است. اکنون تنها سه هفته مانده به انتخابات شهرداری‌ها، دور تازه‌ای از تجمعات اعتراضی آغاز شده که نشانه‌ای از نارضایتی گسترده، انتقاد از عملکرد حزب حاکم و نگرانی نسبت به شفافیت و آزادی‌های مدنی در روند رأی‌گیری محسوب می‌شود.
اعتراضات اخیر پس از آن که دولت تحت کنترل حزب «رویای گرجی» در واکنش به ضرب‌الاجل ۳۱ آگوست اتحادیه اروپا که گفته بود در صورت عدم توقف اقدامات اقتدارگرایانه حزب حاکم، حق سفر بدون ویزا برای شهروندان گرجی لغو خواهد شد، حساب‌های بانکی سازمان‌های غیردولتی برجسته و طرفدار اروپا را مسدود کرد، شدت گرفت.
اعتراضات اخیر پس از آن تشدید شد که دولت تحت کنترل حزب «رویای گرجی» در واکنش به ضرب‌الاجل ۳۱ آگوست اتحادیه اروپا – که هشدار داده بود در صورت ادامه اقدامات اقتدارگرایانه حزب حاکم حق سفر بدون ویزا برای شهروندان گرجی لغو خواهد شد – حساب‌های بانکی برجسته‌ترین سازمان‌های غیردولتی طرفدار اروپا را مسدود کرد.
دولت برای مهار اوضاع از نیروهای امنیتی علیه معترضان استفاده کرد که طی آن ده‌ها نفر بازداشت شدند. همچنین، لووان خابییشویلی، یکی از رهبران بزرگ‌ترین حزب اپوزیسیون گرجستان نیز بازداشت شد. این بازداشت چند روز پس از آن صورت گرفت که او فراخوان به «انقلاب مسالمت‌آمیز» و تحریم انتخابات شهرداری‌ها داده بود. این درحالی است که ایراکلی کوباخیدزه، نخست وزیر گرجستان گفته که دولت اجازه هیچ‌گونه تلاشی برای سرنگونی دولت «چه مسالمت آمیز و چه غیرمسالمت آمیز» را نخواهد داد.
بنابراین، انتخابات اکتبر در عمل به منزله رفراندومی برای اعلام اعتماد کامل به حزب رویای گرجی خواهد بود. بر اساس نظرسنجی جدیدی که مؤسسه GORBI انجام داده، محبوبیت رویای گرجی به رقم بی‌سابقه ۶۵.۹ درصد رسیده است و احزاب رقیب «برای گرجستان» با ۱۰.۷ درصد و حزب «لِلو – گرجستان نیرومند» با ۱۰.۴ درصد در رتبههای بعدی قرار دارند. به همین دلیل، جریان سازش‌ناپذیر طرفدار غرب این انتخابات را تنها وسیله‌ای برای مشروعیت‌بخشی بیشتر به حاکمیت رویای گرجی می‌بیند.
پارلمان گرجستان اعلام کرد که هیچ مدرکی دال بر تقلب در انتخابات وجود ندارد و اپوزیسیون را به گمراه کردن افکار عمومی متهم کرد. از سوی دیگر، دولت برای اینکه هیچ شک و شبهه‌ای در نتایج انتخابات پیش نیاید از ناظران کمیسیون امنیت و همکاری اروپا و دیگر نهادهای غربی دعوت کرده تا بر روند برگزاری انتخابات نظارت کنند.
اعتراضات کنونی ریشه در بحران مشروعیت انتخابات پارلمانی اکتبر ۲۰۲۴ دارد و اکنون با نزدیک شدن به انتخابات شهرداری‌ها وارد مرحله‌ای حساس شده است. در انتخابات سال گذشته حزب حاکم «رویای گرجی» با کسب ۵۴ درصد آرا پیروز شد اما مخالفان و ناظران بین‌المللی نتایج آنرا زیر سوال بردند و موجی از اعتراضات روزانه در تفلیس و دیگر شهرها به راه افتاد که تا امروز ادامه یافته است.
یکی از عوامل اصلی تشدید بحران تصمیم دولت برای توقف مذاکرات عضویت در اتحادیه اروپا بود. گرجستان در دسامبر ۲۰۲۳ به وضعیت نامزدی اتحادیه اروپا دست یافت و این برای اکثریت جامعه به منزله یک پیروزی تاریخی تلقی شد اما با تصویب قانون «عوامل خارجی» و محدودسازی فعالیت سازمان‌های مدنی و رسانه‌ها، روند ادغام با اروپا متوقف شد.
این تغییر مسیر سیاسی برای جامعه‌ای که طبق نظرسنجی‌ها به طور قاطع از پیوستن به اروپا حمایت می‌کند، شوکه کننده بود و به گسترش اعتراضات خیابانی دامن زد. از دید جریانهای اپوزیسیون، تصمیم حزب حاکم به معنای گرایش آشکار به سوی الگوی اقتدارگرایانه و نزدیکی بیشتر به روسیه تلقی شد و همین مسئله به نارضایتی‌ها بُعدی هویتی بخشید.
مخالفان در این مرحله نمی‌خواهند انتخابات شهرداری‌ها به ابزاری برای تثبیت بیشتر قدرت حزب حاکم بدل شود. برخی احزاب با تحریم انتخابات تلاش می‌کنند مشروعیت روند موجود را زیر سؤال ببرند، درحالی که دیگران حتی با شرکت در رقابت – اگر نابرابر – می‌خواهند صدای اعتراض را در صندوق رأی نیز نشان دهند. وجه مشترک هر دو رویکرد این است تا زمانی که اصلاحات بنیادین در نظام انتخاباتی صورت نگیرد، اعتماد عمومی بازسازی نخواهد شد.
حزب حاکم گرجستان با گرایش‌های آشکار روس‌محور تلاش دارد کشور را در مدار شرق حفظ کند و سیاست‌های آن را دنبال کند، درحالی که جریانهای اپوزیسیون خواستار واگرایی از «برادر بزرگ» و پیوند با ساختارهای غرب‌گرا هستند.
برای اپوزیسیون و بخش بزرگی از جامعه، پیوستن به اتحادیه اروپا تنها راه تضمین امنیت، توسعه و دموکراسی پایدار است. به همین دلیل تصمیم دولت برای تعلیق مذاکرات نه یک موضوع فنی بلکه نشانه تغییر جهت استراتژیک کشور تعبیر می‌شود. مخالفان با برگزاری اعتراضات خیابانی می‌کوشند مانع از تثبیت این تغییر مسیر شوند و دولت را به بازگشت به تعهدات اروپایی وادارند. این تضاد دیدگاه‌ها، دوقطبی عمیقی در سیاست گرجستان به وجود آورده و اعتراضات خیابانی را به ابزاری برای فشار بر دولت تبدیل کرده است.
همچنین دفاع از آزادی‌های مدنی و فضای جامعه مدنی در کانون مطالبات معترضان قرار دارد. قوانین محدود کننده، فشار بر رسانه‌ها و دستگیری فعالان سیاسی نشانه‌هایی است که گروه‌های منتقد آن را حرکت به سوی اقتدارگرایی می‌دانند. برای بخش بزرگی از مردم، اعتراضات کنونی تنها راه مقاومت در برابر روندی است که می‌تواند حقوق و آزادی‌های به دست آمده طی دو دهه اخیر را نابود کند.
اگرچه مخالفان حمایت سیاسی غرب را پشت سر خود دارند اما نقش این کشورها در این میان مبهم و دوگانه است. اتحادیه اروپا و ایالات متحده بارها از سرکوب‌ها و محدودیتهای اعمال‌شده انتقاد کرده و از دولت گرجستان خواسته‌اند به آزادی‌های مدنی احترام بگذارد. با این حال، این حمایت‌ها تاکنون عمدتاً در سطح بیانیه و فشار دیپلماتیک باقی مانده و به اقدامات عملی گسترده تبدیل نشده است. دلیل این رویکرد محتاطانه را می‌توان در نگرانی‌های ژئوپلیتیک و ترس از تشدید رویارویی با روسیه دانست. همچنین پراکندگی اپوزیسیون و نبود رهبری واحد موجب شده غرب در انتخاب شریک سیاسی مطمئن دچار تردید شود.
با وجود این محدودیت‌ها، معترضان امید زیادی به حمایت بین‌المللی دارند. آنان با در دست داشتن پرچم‌های گرجستان و اتحادیه اروپا در تجمعات پیام می‌دهند که آینده کشور باید در چارچوب اروپا تعریف شود. هدف آن‌ها جلب توجه رسانه‌ای، ثبت سرکوب‌ها و ایجاد فشار افکارعمومی بر رهبران غربی است تا اتحادیه اروپا و آمریکا مجبور به اتخاذ مواضع عملی‌تر شوند.
این درحالی است که دولت همچنان موضعی سخت‌گیرانه دارد و مخالفان را متهم به تحریک خشونت می‌کند. تهدید به مجازات مخالفان و ادامه تصویب قوانین محدودکننده نشان می‌دهد که حزب حاکم قصد عقب‌نشینی ندارد و این خود احتمال تشدید بحران را بالا برده است.
از منظر راهبردی، فشار امنیتی و محدودیتهای مالی ممکن است سازماندهی معترضان را در کوتاه‌مدت محدود کند ولی نارضایتی گسترده از سیاست‌های دولت، پتانسیل بازگشت موج‌های جدید اعتراضات را افزایش می‌دهد. این بحران ممکن است زمینه‌ای برای قطبی‌شدن بیشتر صحنه سیاسی و نفوذ اپوزیسیون اروپامحور را افزایش دهد.
در مجموع، اعتراضات کنونی گرجستان صرفاً واکنشی به یک انتخابات محلی نیست بلکه بازتاب یک بحران عمیق‌تر بر سر هویت و آینده کشور است. اپوزیسیون با وجود اختلافات داخلی نشان داده که بخشی از جامعه حاضر نیست تغییر جهت سیاسی کشور را بپذیرد. اگرچه حمایت غرب تاکنون محدود بوده، ادامه ناآرامی‌ها می‌تواند اتحادیه اروپا و آمریکا را به سمت اقداماتی فراتر از بیانیه سوق دهد. به هر حال، آنچه امروز در خیابان‌های تفلیس جریان دارد نه فقط آینده سیاسی گرجستان بلکه جایگاه این کشور در نظم منطقه‌ای و جهانی را تعیین خواهد کرد.
