ابتکار حکمرانی جهانی چین در قالب سازمان همکاری شانگهای و ابتکار کمربند و جاده

به لحاظ اقتصادی، ابتکار کمربند و جاده امکان رقابت اقتصادی با غرب را تقویت می‌نماید. چین از این ابتکار برای افزایش نفوذ خود در بین کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته و تضعیف سلطه غرب استفاده می‌کند؛ اما همکاری این کشورها با چین لزوماً به معنای تقابل اقتصادی با غرب نیست.

حامد حکمت‌آرا، پژوهشگر دکتری ژئوپلیتیک دانشگاه تهران

اندیشکده زاویه: بیست و پنجمین نشست سران سازمان همکاری شانگهای، شهریور ماه 1404 در شهر تیانجین چین با حضور 15 رئیس‌جمهور، 8 نخست‌وزیر و 10 تن از سران سازمان‌های بین‌المللی برگزار گردید. شی جین‌پینگ رئیس‌جمهور چین به عنوان میزبان نشست با اشاره به اینکه کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای دارای منابع غنی انرژی و بازارهای بزرگ هستند و سهم روزافزونی در رشد اقتصادی جهان دارند، همچنین بر لزوم تقویت همکاری کیفی در طرح کمربند و جاده برای جهانی‌سازی اقتصادی سودمند و فراگیر تأکید نمود.

به گفته او، چین ضمن به اشتراک گذاری فرصت‌های بازار وسیع خود و اجرای برنامه اقدام برای توسعه کیفی همکاری اقتصادی و تجاری در داخل خانواده سازمان همکاری شانگهای، سه پلتفرم عمده برای همکاری در بخش‌های انرژی، صنعت سبز و اقتصاد دیجیتال و سه مرکز عمده همکاری در نوآوری علمی و فناوری، آموزش عالی و آموزش فنی و حرفه‌ای نیز ایجاد خواهد کرد.

شی جین‌پینگ با اشاره به اینکه ذهنیت جنگ سرد و هژمونی‌گرایی پس از 80 سال از پایان جنگ جهانی دوم، همچنان بر جهان حاکم است و تهدیدات و چالش‌های جدید نیز در همین راستا در حال افزایش هستند، پیشنهاد ابتکار حکمرانی جهانی را جهت همکاری با تمام کشورها برای ایجاد یک سیستم حکمرانی جهانی عادلانه‌تر و منصفانه‌تر و حرکت به سوی آینده‌ای مشترک برای بشریت مطرح کرد. جهت نیل به این هدف، رئیس‌جمهور چین بر لزوم برابری حاکمیتی و اینکه همه کشورها بدون توجه به اندازه، قدرت و ثروت، شرکت‌کنندگان، تصمیم‌گیرندگان و بهره‌برداران برابر در حکمرانی جهانی باشند تأکید نمود. اعمال حقوق بین‌الملل و قواعد به طور مساوی و یکنواخت، چندجانبه‌گرایی، رویکرد مردم‌محور و تمرکز بر اقدامات عملی از دیگر محورهای مورد تأکید شی جین‌پینگ جهت تحقق ابتکار حکمرانی جهانی بود.

رئیس‌جمهور چین با اشاره به اعلامیه تأسیس و منشور سازمان همکاری شانگهای بر لزوم تلاش جهت ارتقای یک نظم سیاسی و اقتصادی بین‌المللی دموکراتیک‌تر، عادلانه‌تر و منصفانه‌تر تأکید نمود. به باور او، این سازمان طی 24 سال گذشته به روح شانگهای که شامل اعتماد متقابل، منافع مشترک، برابری، مشورت، احترام به تنوع تمدنی و تلاش برای توسعه مشترک است، عمل کرده و مفاهیم جدیدی را نیز در حکمرانی جهانی مطرح و آن‌ها را به کار بسته است؛ به طوری که سازمان همکاری شانگهای به طور فزاینده‌ای به کاتالیزوری برای توسعه و اصلاح سیستم حکمرانی جهانی تبدیل شده است. در همین راستا به گفته شی جین‌پینگ، این سازمان با توجه به تحولات فعلی جهان باید نقش رهبری را ایفا نماید و در اجرای ابتکار حکمرانی جهانی پیشگام باشد.

ابعاد سازمان همکاری شانگهای و ابتکار کمربند و جاده

به لحاظ امنیتی و سیاسی، عضویت همزمان کشورهای درحال توسعه و توسعه‌نیافته در سازمان همکاری شانگهای و مشارکت آن‌ها در ابتکار کمربند و جاده می‌تواند نهایتاً منجربه تشکیل یک محور همکاری در مقابل محور غربی شود؛ چراکه سازمان همکاری شانگهای در اصل با هدف تأمین امنیت منطقه‌ای و در باطن جهت مقابله با نفوذ روزافزون غرب در منطقه شکل گرفت و ترکیب آن با ابتکار کمربند و جاده می‌تواند به تقویت اهداف این سازمان منجر شود.

مانورهای نظامی مشترک، همکاری‌های ضد تروریستی و انتقاد از نهادهای غربی از جمله ناتو در بیانیه‌های سازمان همکاری شانگهای دیده می‌شود و بحران‌های منطقه‌ای نیز در این سازمان از زاویه‌ای غیرغربی تحلیل می‌شوند. کشورهایی مثل چین، روسیه و ایران هم آشکارا در تقابل سیاسی و ژئوپلیتیکی با غرب قرار دارند. اما روشن است تأثیرگذاری سازمان همکاری شانگهای به شدت بزرگ‌ترین پیمان نظامی جهان یعنی ناتو نیست؛ بلکه بیشتر به شکل اتحادی نرم و مبتنی بر پیگیری فرصت‌های مشترک در بین کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته است.

به لحاظ اقتصادی، ابتکار کمربند و جاده امکان رقابت اقتصادی با غرب را تقویت می‌نماید. چین از این ابتکار برای افزایش نفوذ خود در بین کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته و تضعیف سلطه غرب استفاده می‌کند؛ اما همکاری این کشورها با چین لزوماً به معنای تقابل اقتصادی با غرب نیست. در نتیجه، ابتکار کمربند و جاده اگرچه می‌تواند قدرت اقتصادی چین را در مقابل غرب تقویت کند، اما بسیاری از کشورهای مشارکت کننده در آن، همزمان روابط نزدیکی با غرب نیز دارند.

به گونه‌ای که پاکستان علی‌رغم نزدیکی روزافزون به چین، اما همچنان کمک‌هایی نیز از آمریکا می‌گیرد. از سوی دیگر، هند به عنوان عضو سازمان همکاری شانگهای، مشارکت در ابتکار کمربند و جاده را به دلیل عبور یکی از مسیرهای آن از کشمیر مورد مناقشه رد کرده است. در همین راستا، کشورهای آسیای مرکزی از جمله ازبکستان و قزاقستان هم تلاش می‌کنند در عین بهره‌برداری از توسعه روابط با چین، روابط خود با اروپا و آمریکا را نیز حفظ نمایند.

به لحاظ ژئوپلیتیکی، بیشتر کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای و مشارکت کننده در ابتکار کمربند و جاده، اوراسیایی هستند. این کشورها عمدتاً به دنبال چندجانبه‌گرایی هستند، یعنی نمی‌خواهند وابسته صرف به غرب یا چین و روسیه باشند. اما در شرایط خاص از جمله تحریم‌ها و فشارهای آمریکا، کشورهای مذکور به سمت همکاری بیشتر با چین و روسیه متمایل شده‌اند. از جمله ایران که بعد از اعمال تحریم‌های غرب، به صورت فعالانه‌تری در سازمان همکاری شانگهای و ابتکار کمربند و جاده مشارکت نموده است.

روسیه نیز به ویژه پس از جنگ اوکراین، شدیداً به چین و شرق نزدیک‌تر شده است. کشورهای دیگر اوراسیایی هم با مشاهده برخی مداخلات غرب در امور داخلی‌شان به سمت همکاری بیشتر با ابتکارات چینی روی آورده‌اند. اما موانع اصلی که مانع از شکل‌گیری یک بلوک ژئوپلیتیکی منسجم ضد غرب به رهبری چین شده است، شامل تفاوت منافع و برخی اختلافات این کشورها با چین، نبود ساختار نظامی واحد در سازمان همکاری شانگهای برخلاف ناتو و ریسک وابستگی به چین به ویژه در قالب طرح‌های اقتصادی ابتکار کمربند و جاده است.

مشارکت چین با کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته

کشورهای در حال توسعه در اوراسیا، آفریقا و آمریکای لاتین پراکنده شده‌اند و بیش از نیمی از کشورهای آفریقایی نیز توسعه نیافته محسوب می‌شوند. این کشورها به ویژه کشورهای توسعه نیافته بعضاً سابقه استعمار توسط استعمارگران اروپایی را پشت سر گذاشته و امروزه نیز با نابرابری در روابط بین‌الملل مواجه‌اند و نقش کمتری در نهادهای جهانی دارند. در همین راستا، چین بارها در مواضع رسمی خود از جهان چندقطبی عادلانه‌تر به‌جای نظم تک‌قطبی تحت رهبری آمریکا صحبت و دفاع کرده است. این کشور از طریق تقویت نهادهایی همچون سازمان همکاری شانگهای و ابتکار کمربند و جاده به دنبال ایجاد بدیل‌هایی برای نهادهای غرب‌محور مثل ناتو، جی 7، بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول است.

برخلاف غرب که وام‌ها و کمک‌هایش معمولاً با شروطی مثل تقویت دموکراسی، حقوق بشر و اصلاحات ساختاری در کشورهای کمک گیرنده همراه است؛ چین در قالب ابتکار کمربند و جاده، سرمایه، زیرساخت و فناوری را بدون مداخله سیاسی به کشورهای مشارکت کننده ارائه می‌دهد. این رویه برای بسیاری از کشورهای در حال توسعه یا توسعه نیافته جذاب است. در کنار سازمان همکاری شانگهای و ابتکار کمربند و جاده، چین در حال تقویت سازوکارهایی از جمله بریکس با حضور کشورهای نفت‌خیز مثل ایران و عربستان، بانک توسعه جدید به عنوان رقیب بانک جهانی و گروه شانگهای جهت تقویت همکاری منطقه‌ای در آسیاست. کارکرد این نهادها بعضاً فراتر از کارکرد سازوکارهای غربی مشابه است.

چین در گفتمان دیپلماتیک بعضاً خود را رهبر کشورهای مظلوم جنوب معرفی می‌کند و از استعمار، استثمار و دخالت نظامی غرب در این کشورها انتقاد می‌نماید. چنین رویکردی با استقبال بسیاری از کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته همراه شده است که در دیدگاه استعماری به عنوان جهان جنوب معرفی می‌شوند و از وابستگی به غرب آسیب دیده‌اند. بر همین اساس، سازمان همکاری شانگهای و ابتکار کمربند و جاده، فرصتی برای تنوع در روابط بین‌الملل به ویژه برای این کشورها فراهم کرده‌اند. البته در عین حال، برخی از کشورهای مشارکت‌کننده در ابتکار کمربند و جاده در دام بدهی به چین گرفتار شده‌اند. در نتیجه و به باور منتقدان، چین نیز در عمل، الگوی سلطه‌جویانه‌ای از سرمایه‌داری اقتدارگرا را ترویج می‌دهد و از ابزارهای نرم و سخت قدرت برای تسلط بر منابع، بازارها و حتی سیاست داخلی کشورهای شریک خود استفاده می‌نماید.