گزارش وبینار تخصصی دالان زنگزور / ترامپ با سخنرانی محسن دکتر پاک‌آیین
اندیشکده زاویه در ادامه سلسله نشست‌های تخصصی خود، روز چهارشنبه هفته گذشته میزبان وبیناری با عنوان «دالان زنگزور، مسیر ترامپ؛ چالش‌ها و راهکارهای مهار تهدیدهای آن» با سخنرانی دکتر محسن پاک‌آیین سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران بود. در این نشست، مهم‌ترین چالش‌های ژئوپلیتیکی منطقه قفقاز جنوبی و به ویژه طرح دالان زنگزور مورد بررسی عمیق قرار گرفت.
چکیده‌ای از مطالب و نکات مطرح شده در این نشست را در زیر بخوانید:
۱. ریشه‌های تاریخی اختلافات
دکتر محسن پاک‌آیین با مروری بر تاریخچه منطقه، به تقسیم‌بندی‌های دوره شوروی اشاره کردند. ایشان توضیح دادند که چگونه واگذاری قره‌باغ به جمهوری آذربایجان و منطقه زنگزور به ارمنستان، بذر اختلافات طولانی‌مدت را کاشت. این تقسیم‌بندی، خواسته‌های متضادی ایجاد کرد: ارمنستان در پی بازپس‌گیری قره‌باغ و آذربایجان خواهان اتصال زمینی به نخجوان. این تنش‌ها در نهایت به جنگ‌های متعدد، از جمله مناقشه سی‌ساله قره‌باغ (تا سال ۲۰۲۰) منجر شد.
۲. نقش روسیه و تغییر معادلات
سخنران نشست به تحلیل نقش کلیدی روسیه پرداختند. ایشان اشاره کردند که مسکو همواره حامی ارمنستان بود، اما با روی کار آمدن نیکول پاشینیان و گرایش وی به غرب، روابط مسکو-ایروان تیره شد. این تغییر موضع، به باکو اجازه داد تا با چراغ سبز روسیه، پیشروی‌های نظامی سریعی داشته باشد. با این حال، ولادیمیر پوتین برای حفظ نفوذ خود، توافق آتش‌بس مسکو را تحمیل کرد که اگرچه هفت شهر را به آذربایجان بازگرداند، اما وضعیت قره‌باغ را عمداً بلاتکلیف گذاشت تا هم نفوذ خود را حفظ کند و هم به بقای سیاسی الهام علیف رئیس‌جمهور آذربایجان کمک کند.
۳. طرح دالان زنگزور و حساسیت ایران
دکتر پاک‌آیین بر این نکته تأکید کردند که اگرچه جنگ قره‌باغ مستقیماً به زنگزور مرتبط نبود، اما پس از پیروزی باکو، ترکیه موضوع ایجاد دالان زنگزور را به عنوان اولویتی راهبردی مطرح کرد. آذربایجان این کریدور را نه یک مسیر تحت حاکمیت ارمنستان، بلکه به عنوان یک گذرگاه کاملاً مستقل و خارج از کنترل ایروان تعریف کرده است. ترکیه نیز صراحتاً هشدار داده که در صورت مقاومت ارمنستان، آذربایجان حق دارد با نیروی نظامی این مسیر را ایجاد کند.
ایشان به واکنش قاطع جمهوری اسلامی ایران به این طرح اشاره کردند که ناشی از نگرانی عمیق از قطع مرز مشترک با ارمنستان و قرار گرفتن اتصال ایران به قفقاز و اروپا تحت کنترل باکو و آنکارا بود. ایران با برگزاری رزمایش‌های مرزی و اعلام مواضع شفاف، بر ضرورت حفظ تمامیت ارضی کشورها و ثبات ژئوپلیتیکی منطقه تأکید کرد.
۴. تحولات دیپلماتیک و نقش غرب
در ادامه، دکتر پاک‌آیین به روند دیپلماتیک پس از جنگ پرداختند که منجر به امضای توافق صلح تحت نظارت اتحادیه اروپا و پذیرش «اعلامیه آلماتی» شد. بر اساس این اعلامیه، کشورهای مستقل شده از شوروی، مرزهای دوره شوروی را به رسمیت شناختند. این امر به معنای به رسمیت شناخته شدن قره‌باغ به عنوان بخشی از آذربایجان و تثبیت مرزهای ارمنستان بود. با این حال، موضوع زنگزور همچنان لاینحل باقی ماند.
ارمنستان با طرح ابتکار «چهارراه صلح» و تأکید بر چهار اصل (احترام به تمامیت ارضی، حاکمیت ملی، اعمال صلاحیت بر مسیر زنگزور و بازگشایی متقابل راه‌ها) سعی در شکستن محاصره جغرافیایی خود و دستیابی به مسیرهای جدید از طریق ایران و گرجستان داشت، اما با مخالفت آذربایجان و ترکیه مواجه شد.
ورود ایالات متحده به میدان با برگزاری نشست واشنگتن، تا حدی به نفع ارمنستان عمل کرد و بخشی از مطالبات این کشور را تثبیت نمود. با این حال، دکتر پاک‌آیین هشدار دادند که جمهوری اسلامی ایران به شدت نسبت به حضور بازیگران فرامنطقه‌ای مانند آمریکا در قفقاز هشدار داده و امنیت منطقه را حق انحصاری کشورهای منطقه می‌داند. ایران به صراحت اعلام کرده که اجازه نخواهد داد حضور شرکت‌ها و نهادهای غربی در پوشش‌های مختلف، امنیت ملی آن را در مرزهای شمالی تهدید کند.
۵. فرصت‌های پیش‌روی ایران
در پایان، سخنران وبینار به تهدیدها و فرصت‌های این تحولات برای ایران پرداختند. ایشان خاطرنشان کردند که در کنار تهدیدات، امکان اتصال مسیرهای مواصلاتی ارمنستان به ایران، دستیابی به دریای سیاه، توسعه حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای و گسترش همکاری‌های اقتصادی با کل قفقاز جنوبی، فرصت‌های بی‌نظیری برای ایران ایجاد می‌کند. ایشان تأکید کردند که ایران باید با نگاهی فرصت‌محور و با برنامه‌ریزی دقیق، مسیرهای ارتباطی مانند مسیر ارس را تقویت کند تا از این پیچیدگی‌های ژئوپلیتیک برای پیشبرد منافع ملی خود بهره ببرد.
جمع‌بندی
این نشست با پرسش و پاسخ حاضران به پایان رسید. دکتر پاک‌آیین در جمع‌بندی نهایی خود بر لزوم هوشیاری و فعال بودن دیپلماسی ایران برای حفظ منافع ملی و ثبات در منطقه همسایه شمالی تأکید کردند.
