گسل‌های ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی
توافق صلح میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان که در ۸ اوت ۲۰۲۵ در کاخ سفید با میانجی‌گری دونالد ترامپ امضا شد، نقطه عطفی در تحولات قفقاز جنوبی بود. این توافق که شامل ایجاد کریدور استراتژیک زنگزور با مدیریت ۹۹ ساله آمریکا است، عملاً روسیه را از معادلات منطقه‌ای کنار گذاشت. کریدور «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» یا TRIPP ، نه تنها ارتباطات زمینی میان آذربایجان و نخجوان را تقویت می‌کند، بلکه نفوذ سنتی مسکو در منطقه را به شدت تضعیف کرده است.
اندیشکده زاویه: توافق صلح میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان که در ۸ اوت ۲۰۲۵ در کاخ سفید با میانجی‌گری دونالد ترامپ امضا شد، نقطه عطفی در تحولات قفقاز جنوبی بود. این توافق که شامل ایجاد کریدور استراتژیک زنگزور با مدیریت ۹۹ ساله آمریکا است، عملاً روسیه را از معادلات منطقه‌ای کنار گذاشت. کریدور «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» یا TRIPP ، نه تنها ارتباطات زمینی میان آذربایجان و نخجوان را تقویت می‌کند، بلکه نفوذ سنتی مسکو در منطقه را به شدت تضعیف کرده است.
این تحول، با توجه به نقش تاریخی روسیه به‌عنوان میانجی در مناقشه قره‌باغ، به‌ویژه پس از توافق سه‌جانبه ۲۰۲۰، ضربه‌ای سنگین به کرملین وارد کرد. خروج نیروهای حافظ صلح روسیه از قره‌باغ در اواخر ۲۰۲۳ و کاهش نفوذ مسکو در مذاکرات صلح، نشانه‌های آشکاری از افول قدرت روسیه در قفقاز است. این وضعیت، تنش‌های میان باکو و مسکو را به سطح جدیدی رسانده و گسل‌های ژئوپلیتیکی را عمیق‌تر کرده است.
نقش آذربایجان در حمایت از اوکراین و خشم کرملین
یکی از عوامل کلیدی تشدید تنش میان جمهوری آذربایجان و روسیه، همکاری فزاینده آذری ها با اوکراین در حوزه انرژی است. مذاکرات میان کی‌یف و باکو برای تأمین گاز طبیعی، به‌ویژه از طریق کریدور ترانس‌بالکان، نشان‌دهنده تلاش آذربایجان برای جایگزینی گاز روسیه در بازار اروپا و حمایت از اوکراین در برابر فشارهای مسکو است. این همکاری، که شامل انتقال آزمایشی گاز در ژوئیه ۲۰۲۵ بود، با واکنش تند روسیه مواجه شد.
حملات هوایی اخیر روسیه به تأسیسات نفت و گاز شرکت سوکار آذربایجان در اوکراین، از جمله پایانه نفتی و ایستگاه پمپاژ گاز در منطقه اودسا، نشان‌دهنده خشم کرملین از سیاست‌های باکو است. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، ضمن محکوم کردن این حملات، بر تداوم همکاری با اوکراین تأکید کرد، که این امر به نوبه خود تنش‌ها را تشدید کرده است. تحلیلگران معتقدند که این اقدامات روسیه تلاشی برای تضعیف جایگاه آذربایجان به‌عنوان هاب انرژی جایگزین برای اروپا و تنبیه باکو به دلیل نزدیکی به غرب است.
درگیری‌های نمادین و دیپلماتیک؛ مناقشه بر سر نام‌های جغرافیایی
تنش‌های میان روسیه و آذربایجان تنها به مسائل نظامی و انرژی محدود نمی‌شود، بلکه در حوزه‌های دیپلماتیک و نمادین نیز نمود یافته است. اقدام اخیر رسانه‌های دولتی روسیه، از جمله خبرگزاری تاس، در استفاده از نام‌های ارمنی برای مناطق قره‌باغ، مانند «استپاناکرت»، خشم مقامات آذربایجانی را برانگیخت.
وزارت امور خارجه آذربایجان با صدور بیانیه‌ای تهدید کرد که در صورت تداوم این سیاست، نام‌های تاریخی شهرهای روسیه مانند «کونیگسبرگ» به جای کالینینگراد و «ساری‌سو» به جای ولگوگراد در نشریات خود استفاده خواهد کرد. این مناقشه جغرافیایی، که به گفته تحلیلگران اوکراینی و روس، ابزاری سیاسی برای ابراز نگرش‌های خصمانه است، نشان‌دهنده عمق اختلافات میان دو طرف است. عقب‌نشینی سریع تاس از این نام‌گذاری پس از واکنش باکو، نشانه‌ای از ضعف موضع مسکو در برابر سیاست خارجی جسورانه آذربایجان است.
احتمال درگیری نظامی و پیامدهای منطقه‌ای
با توجه به تحولات اخیر، برخی ناظران احتمال درگیری نظامی مستقیم میان روسیه و آذربایجان را مطرح کرده‌اند، هرچند بعید به نظر می‌رسد که مسکو با توجه به تمرکز بر جنگ اوکراین، جبهه جدیدی در قفقاز باز کند. با این حال، حملات هدفمند روسیه به زیرساخت‌های انرژی آذربایجان در اوکراین و افزایش اقدامات اطلاعاتی و دیپلماتیک، مانند بازداشت اتباع آذربایجانی در روسیه و واکنش متقابل باکو، نشان‌دهنده پتانسیل بالای بی‌ثباتی در منطقه است.
نگرانی پوتین از پیوستن احتمالی آذربایجان و ارمنستان به ناتو و استقرار نیروهای غربی در نزدیکی مرزهای روسیه، این تنش‌ها را به سطحی استراتژیک ارتقا داده است. تحلیلگران معتقدند که قفقاز جنوبی می‌تواند به کانون بحرانی جدید تبدیل شود، به‌ویژه اگر رقابت‌های ژئوپلیتیکی میان روسیه، آمریکا، ترکیه و ایران تشدید شود.
ایران نیز با نگرانی از حضور ناتو در کریدور زنگزور، ممکن است نقش فعال‌تری در این معادلات ایفا کند، که این امر پیچیدگی‌های منطقه‌ای را افزایش خواهد داد. در این میان، سیاست موازنه‌گرایانه آذربایجان در همکاری با غرب و ترکیه، در کنار حفظ روابط محدود با روسیه، این کشور را در موقعیتی حساس قرار داده است که می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای برای ثبات قفقاز داشته باشد./هفت صبح
