چرا اروپایی‌ها باید برای مدیریت رقابت ترکیه و اسرائیل تلاش کنند؟
اندیشکده زاویه – رصد: همزمان با ادامه حملات هوایی جنگنده‌های اسرائیلی به اهداف ایرانی و افزایش بحث تغییر رژیم در ایران، آنکارا در تلاش بود تا اولویت‌های دیپلماتیک خود را مدیریت کند. از یک سو، آنکارا با قدرت‌های اروپایی در تلاش برای محدود کردن نفوذ ایران همسو است، اما از سوی دیگر، از آنچه که آن را تلاش روزافزون و بی‌قید و بند اسرائیل برای بی‌ثبات کردن ایران – چه از طریق سرنگونی و چه از طریق بی‌ثبات کردن رژیم – می‌بیند، نگران است.
آیدینتا شباش پژوهشگر ارشد سیاستگذاری در شورای روابط خارجی اروپا در وب‌سایت اندیشکده «فارن افرز» نوشت: جنگ ۱۲ روزه بین اسرائیل و ایران می‌تواند پیامدهای جدی در سراسر خاورمیانه داشته باشد، به ویژه با تشدید تنش‌های جاری بین ترکیه و اسرائیل. اروپایی‌ها باید به آنکارا اطمینان دهند که بر ثبات منطقه‌ای متمرکز هستند و نگرانی‌های دفاعی ترکیه را جدی بگیرند.
در حالی که خاورمیانه از این درگیری گیج شده و سعی می‌کند با پیامدهای نقش جدید و ارتقایافته آمریکا دست و پنجه نرم کند، رژیم‌های منطقه بین تمایل به دیدن قطع برنامه هسته‌ای ایران و نگرانی‌ها در مورد ادامه بی‌ثباتی در سراسر منطقه گیر افتاده‌اند.
ترکیه هم فرقی ندارد، اما آنکارا نیز نگران نقش جدید بالقوه اسرائیل به عنوان یک هژمون منطقه‌ای است. این اضطراب با حملات اسرائیل علیه ارتش قدرتمند ایران و موفقیت نتانیاهو در سوق دادن دولت ترامپ که در ابتدا تمایلی به جنگ نداشت، تقویت شده است.
نفوذ اسرائیل بر تصمیم‌گیری‌های واشنگتن، باری بر دوش رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، است. ترکیه نگران چشم‌انداز یک جنگ فرسایشی مخرب در همسایگی خود بود؛ از طریق روابط نزدیکش با رئیس‌جمهور دونالد ترامپ، در دیپلماسی دقیقه نودی برای از سرگیری مذاکرات هسته‌ای با ایران مشارکت داشت. دولت این کشور میزبان عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در استانبول بود تا در مورد جنگ اسرائیل و ایران بحث کند و با دولت ترامپ برای ایجاد یک نشست دقیقه نودی استانبول بین ایران و ایالات متحده، ارتباط برقرار کرد. اما تلاش‌ها برای بازگشت به مذاکرات شکست خورده است؛ کمپین بی‌پایان اسرائیل علیه ایران، دیپلماسی هسته‌ای را بسیار دشوارتر می‌کند.
اروپایی‌ها باید با ترکیه در زمینه دیپلماسی هسته‌ای تعامل داشته باشند و تهران را متقاعد کنند که به میز مذاکره بازگردد؛ اما همچنین به مدیریت پیامدهای منفی رقابت فزاینده بین ترکیه و اسرائیل در سراسر منطقه، از جمله در سوریه و عراق، کمک کنند. این امر به کاهش پیامدهای بالقوه بی‌ثبات‌کننده یک گسل منطقه‌ای جدید بین ترکیه و اسرائیل کمک می‌کند و به ترکیه اجازه می‌دهد تا حداقل بخشی از قابلیت‌های صنعتی و نظامی خود را از خاورمیانه دور کرده و به سمت همکاری با سایر متحدان ناتو برای دفاع از اروپا سوق دهد.
پیکربندی منطقه‌ای
اگرچه رقابت ترکیه با اسرائیل چیز جدیدی نیست، اما از زمان سقوط رژیم اسد در سوریه و آغاز تنش‌ها پیرامون برنامه هسته‌ای ایران، تشدید شده است. در اجلاس سازمان همکاری اسلامی، هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، گفت: «اسرائیل اکنون با حمله به ایران، همسایه ما، منطقه را به آستانه فاجعه کامل سوق می‌دهد». فیدان موضوع اصلی سیاست خارجی ترکیه را این‌گونه خلاصه کرد: «هیچ مشکل فلسطینی، لبنانی، سوری، یمنی یا ایرانی وجود ندارد، اما واضح است که مشکل اسرائیل وجود دارد.»
ترکیه و ایران، در حالی که برای دهه‌ها برای نفوذ منطقه‌ای رقابت می‌کردند، عموماً از یکدیگر دوری جسته‌اند. با این حال، این به معنای متحد بودن ترکیه و ایران نیست. این کشورها به عنوان قدرت‌های اصلی سنی و شیعه خاورمیانه، از نظر ایدئولوژیکی دچار اختلاف هستند. اما ترکیه و ایران همچنین یک «شیوه زندگی» عمل‌گرایانه مبتنی بر عدم دخالت در امور یکدیگر دارند، سیاستی که از قرن هفدهم پابرجا مانده است. مرز مشترک آنها از زمان توافق عثمانی-صفوی در سال ۱۶۳۹ بدون تغییر باقی مانده است و – حتی زمانی که در طول جنگ داخلی سوریه از طرف‌های مخالف حمایت می‌کردند – از رویارویی نظامی مستقیم خودداری کردند.
برای مقامات و مفسران برجسته ترکیه، نگرانی اصلی اکنون این است که ترکیه می‌تواند هدف بعدی کمپین بی‌ثبات‌سازی منطقه‌ای اسرائیل باشد. دولت باغچه‌لی، متحد اردوغان، با اشاره به اینکه اسرائیل می‌تواند روند رو به رشد صلح ترکیه با کردها را مختل کند گفت: «هدف سیاسی و استراتژیک اسرائیل محاصره سرزمین‌های آناتولی و خرابکاری در تلاش‌های ما برای رسیدن به ترکیه‌ای بدون تروریسم است.» اردوغان برای آرام کردن افکار عمومی نگران ترکیه که مدت‌هاست از نقش اسرائیل در فاجعه انسانی غزه انتقاد می‌کنند، اعلام کرده است که آنکارا تولید موشک‌های بالستیک میان‌برد و دوربرد خود را تسریع خواهد کرد.
این توسعه، ذخایر و پایگاه صنعتی نظامی قابل توجه ترکیه را که از قبل هم قابل توجه بوده است، گسترش خواهد داد. این کشور عضو ناتو است و توانسته بخش زیادی از آنچه را که برای جنگ متعارف نیاز دارد، در مقیاس وسیع تولید کند – چیزی که اروپایی‌ها، برعکس، برای دستیابی به آن تلاش می‌کنند. اروپا باید به آنکارا در مدیریت تنش‌ها و بی‌ثباتی در جبهه شرقی خود، به ویژه در سوریه، عراق و ایران، کمک کند و تعامل در معماری امنیتی آینده اروپا را تسهیل کند. یک رابطه نزدیک‌تر همچنین به اروپا و ترکیه کمک می‌کند تا در صنعت دفاعی مشارکت ایجاد کنند که در درازمدت به نفع هر دو طرف خواهد بود.
از اتحاد تا رقابت
در دهه ۱۹۹۰، اسرائیل و ترکیه اغلب اقدامات خود را علیه قدرت‌های منطقه‌ای متخاصم (مانند ایران و سوریه) از طریق همکاری‌های صنعتی دفاعی، مانورهای نظامی مشترک و گفتگوهای استراتژیک هماهنگ می‌کردند. اما پس از دو دهه حکومت‌های راست افراطی و محافظه‌کار در هر دو کشور، دو شریک کلیدی منطقه‌ای آمریکا از هر نظر به دشمن تبدیل شده‌اند. جایگاه اردوغان به عنوان قهرمان جهانی آرمان فلسطین، تنها این شکاف را عمیق‌تر کرده است، همانطور که برنامه انتخاباتی عمومی او بر اساس حمایت او از ایده صعود ترکیه به عنوان یک قدرت منطقه‌ای بنا شده است.
از سوی دیگر، نتانیاهو به یکی از ویژگی‌های تقریباً دائمی سیاست اسرائیل تبدیل شده است – و از زمان حملات حماس در 7 اکتبر 2023، معمار یک نقش منطقه‌ای جسورانه و جدید برای اسرائیل بوده است. در واقع، جنگ اسرائیل در غزه به نتانیاهو اجازه داده است تا با عملیات در ایران، لبنان، سوریه و یمن، تسلط نظامی اسرائیل را تثبیت کند – و پتانسیل بیشتری برای مناطق درگیری بین این دو ایجاد کند.
سوریه به عنوان نقطه اشتعال
از زمان سقوط بشار اسد در دسامبر ۲۰۲۴، ترکیه و اسرائیل بر سر کنترل سوریه با هم اختلاف داشته‌اند. اردوغان و نتانیاهو هر دو برای مناطق نفوذ خود در حال رقابت هستند: آنکارا خود را به عنوان حامی اصلی حاکمان جدید سوریه معرفی کرده و از دولت موقت به رهبری احمد الشعرا حمایت می‌کند، در حالی که امیدوار است نفوذ اقتصادی و نظامی خود را در سراسر کشور گسترش دهد. در مقابل، اسرائیل همچنان نسبت به رهبران جدید سوریه – که بسیاری از آنها جهادی‌های سابق هستند – عمیقاً تردید دارد . اسرائیل نقش ترکیه در سوریه را به عنوان یک چالش امنیتی بلندمدت می‌بیند و حملات هوایی خود را در سراسر کشور افزایش داده و حضور نظامی خود را در جنوب سوریه گسترش داده است. مقامات اسرائیلی همچنین از خودمختاری بیشتر کردها و دروزی‌ها حمایت کرده‌اند – که هر دو با اولویت‌های آنکارا در سوریه منافات دارند.
مقامات ترکیه نگرانند که اسرائیل خواهان یک سوریه تکه تکه و بی‌ثبات است؛ آنکارا خواهان یک سوریه متحد، باثبات و همسو با ترکیه، با یک اقتدار مرکزی قوی و خودمختاری محدود برای اقلیت‌ها است. تنش‌ها در ماه آوریل به اوج خود رسید، زمانی که هواپیماهای جنگی اسرائیل مکانی را که آنکارا برای پایگاه نظامی آینده ترکیه در نظر گرفته بود، بمباران کردند. آنها از آن زمان یک خط تلفن نظامی برای رفع تنش و جلوگیری از درگیری ناخواسته ایجاد کرده‌اند. با این حال، گفتگوی دیپلماتیک گسترده‌تر همچنان متوقف مانده است.
در گذشته، واشنگتن در میانجیگری تنش‌ها بین ترکیه و اسرائیل نقش داشت. اما دولت دوم ترامپ – هرچند مایل به این کار است – آن‌قدر درگیر جنگ‌های غزه، ایران و اوکراین است که نمی‌تواند روی این موضوع تمرکز کند. در اینجا اروپایی‌ها می‌توانند برای ایفای نقش میانجیگری وارد عمل شوند که حداقل می‌تواند به ایجاد یک مسیر پایدار در آینده بین این دو دشمن کمک کند.
بی‌نظمی در حال شکل‌گیری
به گفته دیپلمات‌های ترک که برای این مقاله با آنها مصاحبه شده است، ایده تغییر رژیم در ایران ایده‌ای وحشتناک و بالقوه بسیار پرهزینه است. آنکارا مدت‌هاست که از حاکمیت مذهبی ایران ناراحت است، اما معتقد است که دولت بیش از حد ریشه‌کن شده است که از طریق یک حمله هوایی اسرائیل ریشه‌کن شود. ترکیه نگران اثرات سرریز در سراسر عراق، سوریه و سایر نقاط منطقه است، در صورتی که اسرائیلِ حریص به دنبال تغییر رژیم از طریق زور در تهران باشد. آنکارا همچنین بیم دارد که صحبت از تغییر رژیم از سوی اسرائیل و واشنگتن نتیجه معکوس داشته باشد و باعث سرکوب داخلی، آوارگی گسترده، اختلال اقتصادی و خشونت فرامرزی شود.
اضطراب ترکیه نشان دهنده یک تحول عمیق‌تر منطقه‌ای است. دسترسی نظامی بی‌سابقه و جسارت استراتژیک اسرائیل، قدرت‌های سنتی منطقه، از جمله ترکیه و عربستان سعودی، را مجبور به ارزیابی مجدد وضعیت و ظرفیت نظامی خود می‌کند. برای ترکیه – که دهه‌ها صرف ایجاد حوزه نفوذ از سوریه تا سومالی کرده است – برتری سریع اسرائیل نه تنها نگران‌کننده است، بلکه اهداف بلندمدت این کشور را برای یک نظم منطقه‌ای پایدار که در آن ترکیه جایگزین غرب به عنوان قدرت اقتصادی و نظامی غالب منطقه می‌شود، تهدید می‌کند. در مجموع، به نظر می‌رسد که بعید است روابط بین ترکیه و اسرائیل به این زودی‌ها بهبود یابد.
همزمان با ادامه حملات هوایی جنگنده‌های اسرائیلی به اهداف ایرانی و افزایش بحث تغییر رژیم در ایران، آنکارا در تلاش بود تا اولویت‌های دیپلماتیک خود را مدیریت کند. از یک سو، آنکارا با قدرت‌های اروپایی در تلاش برای محدود کردن نفوذ ایران همسو است، اما از سوی دیگر، از آنچه که آن را تلاش روزافزون و بی‌قید و بند اسرائیل برای بی‌ثبات کردن ایران – چه از طریق سرنگونی و چه از طریق بی‌ثبات کردن رژیم – می‌بیند، نگران است.
چشم‌انداز پس از جنگ ممکن است حتی از آنچه پیش از آن بوده، تکه‌تکه‌تر و پیچیده‌تر باشد. همزمان با اینکه اروپا و ایالات متحده در حال بررسی چگونگی رویکرد به دور جدید دیپلماسی هسته‌ای هستند، باید نگرانی آنکارا و وجود رقابت ترکیه با اسرائیل را نیز به رسمیت بشناسند. آنها باید به ترسیم مسیری پایدار بین این دو در سوریه، غزه و جاهای دیگر کمک کنند – مسیری که ترکیه را به اولویت‌های دفاعی اروپا بازگرداند و از برخورد بین این دو قدرت منطقه‌ای جلوگیری کند.
