ترکیه پسااردوغان؛ گذار از ایدئولوژی به ضرورت‌های ژئوپلیتیک
با نزدیک شدن به انتخابات ۲۰۲۸ و احتمال تغییر در رهبری ترکیه، آینده سیاست خارجی این کشور در حالتی از ابهام و انتظار قرار گرفته است. ترکیب چالش‌های امنیتی در مرزهای جنوبی به‌ویژه در سوریه، بحران‌های اقتصادی داخلی و رقابت مکاتب فکری مختلف، مسیر پیش‌روی آنکارا را به عنوان یک بازیگر منطقه‌ای کلیدی به یکی از پرسش‌های اساسی در عرصه بین‌الملل تبدیل کرده است.
حامد حق‌پناه کارشناس مسائل ترکیه
اندیشکده زاویه: ترکیه به‌عنوان یک کشور با موقعیت جغرافیایی استراتژیک و تاریخ پرفراز و نشیب، همواره سیاست خارجی پویا و متغیری داشته است. در دوران رهبری رجب طیب اردوغان، سیاست خارجی ترکیه ترکیبی از اهداف ملی، ایدئولوژی‌های اسلام‌گرایانه و رویکردهای پراگماتیک بود که بر اساس شرایط متغیر داخلی و خارجی شکل گرفت. در آستانه انتخابات 2028 و احتمال تغییر در رهبری ترکیه، این کشور با چالش‌های ژئوپلیتیکی، اقتصادی و امنیتی متعددی مواجه است که مسیر آینده سیاست خارجی آن را مشخص خواهد کرد.
رویکردها و دیدگاه‌های موجود در سیاست خارجی ترکیه
سیاست خارجی ترکیه، به‌ویژه در دوران اردوغان، تحت تأثیر چندین مکتب و دیدگاه اصلی قرار داشته است که بر اساس شرایط داخلی و منطقه‌ای شکل گرفته‌اند. این مکاتب و دیدگاه‌ها، نه تنها بر دیپلماسی آنکارا، بلکه بر نحوه تعامل ترکیه با کشورهای همسایه و قدرت‌های جهانی نیز تأثیرگذار بوده‌اند.
۱. کمالیسم: رویکرد کمالیسم به رهبری مصطفی کمال آتاتورک، بنیان‌گذار جمهوری ترکیه، همواره بر سیاست خارجی ترکیه سایه انداخته است. این رویکرد به‌طور خاص بر سیاست‌های سکولار و دموکراتیک و حرکت ترکیه به سمت غرب تاکید دارد. سیاست‌های کمالیستی ترکیه همواره مبتنی بر حفظ بی‌طرفی در تعارضات بین‌المللی و تقویت روابط با ناتو و اتحادیه اروپا بوده است.
۲. نئوعثمانیسم: در دوران اردوغان، ترکیه به‌طور قابل‌توجهی از اصول نئوعثمانیسم پیروی کرد. این رویکرد تأکید بر نفوذ ترکیه در مناطق سابق امپراتوری عثمانی دارد و به‌ویژه بر روابط با کشورهای عربی، بالکان، قفقاز و آسیای میانه متمرکز است. نئوعثمانیسم به‌طور مشخص تلاش دارد تا ترکیه را به‌عنوان یک بازیگر تاثیرگذار در دنیای اسلام و منطقه‌ای پیشرو معرفی کند.
۳. پان‌تركیسم: این رویکرد به‌ویژه در زمینه روابط ترکیه با کشورهای ترک‌زبان اهمیت دارد و بیشتر به تلاش‌های ترکیه برای ایجاد اتحاد با کشورهای آسیای میانه و قفقاز برای تقویت هویت مشترک ترک‌ها متمرکز است. در دوران اردوغان، این دیدگاه به‌طور خاص در سیاست‌های منطقه‌ای ترکیه به‌ویژه در قفقاز جنوبی و آسیای میانه قابل‌مشاهده بوده است.
۴. رئالیسم: رئالیسم به‌عنوان یک رویکرد پراگماتیک، در سیاست خارجی ترکیه به‌ویژه در مسائل امنیتی و دفاعی قابل‌مشاهده است. این دیدگاه به‌طور خاص به حفظ منافع ملی و امنیت ترکیه در برابر تهدیدات خارجی از جمله در سوریه، عراق و مرزهای جنوبی اشاره دارد. این رویکرد در واکنش به تهدیدات امنیتی و منافع اقتصادی ترکیه در منطقه نقش مهمی ایفا کرده است.
چالش‌ها و تهدیدات ژئوپلیتیکی: تغییرات در سوریه و منطقه
یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی ترکیه در دوران پسا اردوغان، بحران سوریه است که در پی سقوط حکومت بشار اسد، وضعیت پیچیده‌ای پیدا کرده است. در حال حاضر، سوریه تحت سلطه رهبر گروه جبهه النصره ،محمد جولانی قرار دارد. این تغییرات باعث ایجاد تهدیدات جدید امنیتی برای ترکیه شده است، زیرا جولانی به‌عنوان رئیس دولت جدید سوریه، تلاش دارد تا مشروعیت خود را به‌عنوان دولت قانونی به جهانیان معرفی کند. ترکیه، که به‌ویژه نگران تقویت نیروهای کرد و گسترش قدرت جولانی در شمال سوریه است، می‌تواند در آینده با تهدیدات امنیتی جدی روبه‌رو شود.
در کنار سوریه، روابط ترکیه با همسایگان خود همچون ایران و اسرائیل نیز تحت تأثیر تحولات اخیر قرار دارد. چالش‌های امنیتی در مرزهای جنوبی ترکیه و افزایش تنش‌ها با ایران و اسرائیل، موقعیت جغرافیایی ترکیه را به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای پیچیده‌تر کرده است. در این شرایط، ترکیه به‌ویژه از حضور اسرائیل در سوریه و تلاش‌های این کشور برای تجزیه مناطق مختلف این کشور نگران است.
محدودیت‌های اقتصادی و داخلی
ترکیه در سال‌های اخیر با بحران‌های اقتصادی گسترده‌ای مواجه بوده است که به‌ویژه تحت تأثیر سیاست‌های پولی و ارزی اردوغان قرار گرفته است. تورم بالا، کاهش ارزش لیر ترکیه، بیکاری و نارضایتی عمومی، به‌ویژه در طبقات متوسط، ترکیه را با چالش‌های اقتصادی جدی روبه‌رو کرده است. این وضعیت اقتصادی می‌تواند بر سیاست‌های خارجی ترکیه تأثیر منفی بگذارد و آن را به سمت روابط اقتصادی با کشورهای دیگر سوق دهد.
نارضایتی‌های داخلی به‌ویژه در زمینه ناتوانی دولت اردوغان در حل مشکلات اقتصادی، ممکن است به تضعیف قدرت حزب عدالت و توسعه و حتی تغییر در استراتژی‌های سیاست خارجی آنکارا منجر شود. در این صورت، ترکیه در انتخابات 2028 ممکن است به سمت یک تغییر رهبری و حتی تغییرات اساسی در ساختار سیاسی خود حرکت کند.
چشم‌انداز سیاست خارجی ترکیه در دوران پسا اردوغان
در صورتی که اردوغان از قدرت کناره‌گیری کند، ترکیه وارد دوران جدیدی خواهد شد که می‌تواند به‌ویژه در سیاست خارجی آن تغییرات چشمگیری به‌وجود آورد. تغییرات احتمالی در سیاست‌های خارجی ترکیه در دوران پسا اردوغان می‌تواند به‌ویژه در زمینه روابط با غرب، ناتو و اتحادیه اروپا به نفع ترکیه تمام شود. به نظر می‌رسد که سیاست خارجی ترکیه در این دوران به سمت رویکردهای دیپلماتیک‌تر و کمتر تهاجمی حرکت خواهد کرد.
در این دوران، ترکیه ممکن است به‌عنوان یک بازیگر میانه‌رو و عاقل در منازعات منطقه‌ای و جهانی شناخته شود. اگرچه بحران‌های امنیتی همچنان به قوت خود باقی خواهند ماند، اما با توجه به تاریخ دیپلماسی ترکیه و رویکردهای نوین آن در آینده، احتمال بهبود روابط با کشورهای مختلف از جمله اسرائیل و ایران وجود دارد.
نتیجه‌گیری
در نهایت، سیاست خارجی ترکیه در دوران پسا اردوغان باید با توجه به تحولات جدید منطقه‌ای، چالش‌های اقتصادی و تغییرات داخلی و خارجی شکل گیرد. برای آنکه ترکیه به‌عنوان یک قدرت مهم منطقه‌ای باقی بماند، باید به‌طور هوشمندانه روابط خود را با کشورهای غربی، همسایگان و قدرت‌های جهانی تنظیم کند. ترکیه باید از فرصت‌های جدید برای توسعه اقتصادی و تقویت روابط دیپلماتیک استفاده کند و در عین حال، بر امنیت ملی خود تأکید کند تا از تهدیدات ژئوپلیتیکی پیشگیری نماید.
