پیامدهای ژئوپلیتیکی جنگ ایران و رژیم صهیونیستی برای قفقاز جنوبی

اندیشکده زاویه – رصد: حملات هوایی اخیر اسرائیل گمانه‌زنی‌هایی را در مورد احتمال مشارکت آذربایجان در حمایت از این حمله برانگیخت. علاوه بر این، منابع تأیید نشده از نزدیک شدن پهپادهایی به بندر انزلی خبر دادند که از مرز دریایی آذربایجان در دریای خزر می‌آمدند.

سیلویا بولتوک متخصص امور بین‌الملل و تحلیلگر سیاسی در وب‌سایت «اسپشیال اوراسیا» نوشت: در ۱۳ ژوئن ۲۰۲۵ ، اسرائیل حملات هوایی هماهنگی را در ۱۲ استان ایران آغاز و چندین مقام ارشد نظامی و علمی کشور را به شهادت رساند. این حملات همزمان با آرامش نسبی در جریان مذاکرات هسته‌ای بین ایران و ایالات متحده رخ داد، مذاکراتی که پتانسیل کاهش تحریم‌های بین‌المللی علیه جمهوری اسلامی را داشت.

جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه آذربایجان، در تماس تلفنی با سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، تأکید کرد که جمهوری آذربایجان تحت هیچ شرایطی اجازه نخواهد داد که از حریم هوایی یا خاک این کشور برای حمله علیه ایران یا هر کشور دیگری استفاده شود. اما گمانه‌زنی‌هایی مبنی بر اینکه آذربایجان احتمالاً خاک خود را برای پشتیبانی از عملیات نظامی علیه ایران در اختیار اسرائیل قرار داده، مطرح شده است. همچنین، ارمنستان حملات اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای و اماکن نظامی ایران را محکوم کرد  و خواستار پایان فوری این اقدام نظامی شد.

سناریوی ژئوپلیتیکی

تهران مدت‌هاست که یکی از متحدان اصلی ایروان بوده و پیوسته در برابر هرگونه تغییر ارضی در مرزهای ارمنستان، به ویژه در پاسخ به ادعاهای آذربایجان در مورد «کریدور زنگزور»، مقاومت کرده است. اخیراً،  مشاور ارشد سیاست خارجی ایران تأیید کرد که تهران با موفقیت مانع از پیشنهاد ایجاد یک کریدور زمینی شد که آذربایجان را از طریق استان سیونیک ارمنستان به ترکیه متصل می‌کند. او هشدار داد که این ابتکار خطرات امنیتی منطقه‌ای قابل توجهی را به همراه دارد و ایران را از مسیرهای مهم ترانزیتی حذف می‌کند. به باور مقامات ایرانی، این کریدور صرفاً یک پروژه حمل و نقل نیست، بلکه یک اقدام ژئوپلیتیکی راهبردی است.

حملات هوایی اخیر اسرائیل در استان آذربایجان شرقی ایران، گمانه‌زنی‌هایی را در مورد احتمال مشارکت آذربایجان در حمایت از این حمله برانگیخت. علاوه بر این، منابع تأیید نشده از نزدیک شدن پهپادهایی به بندر انزلی خبر دادند که از مرز دریایی آذربایجان در دریای خزر می‌آمدند.

امیر موسوی، دیپلمات ایرانی، در اکتبر ۲۰۲۴ اظهار داشته بود که موشک‌های اسرائیلی برای حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران باید از زیردریایی‌ها شلیک شوند یا از طریق هواپیماهای اف-۳۵ مستقر شوند که هر دو مستلزم دسترسی به حریم هوایی کشورهای همسایه هستند. موسوی هشدار داده بود هر کشوری که اجازه چنین پروازی را بدهد یا از اسرائیل جانبداری کند، توسط ایران یک هدف مشروع تلقی می‌شود و تهران به آن پاسخ خواهد داد.

اخیراً، رسانه‌های اجتماعی منطقه‌ای از افزایش قابل توجه پروازهای باری از پایگاه هوایی «اودا» در جنوب اسرائیل، تنها پایگاه مجاز تل‌آویو برای انتقال مواد منفجره، به باکو خبر دادند. آخرین پرواز، یک فروند هواپیمای ایلیوشین Il-76  بود که از 9 تا 10 ژوئن، پس از مأموریت‌های قبلی از تل‌آویو و اودا در ماه مارس، بین ایلات و فرودگاه بین‌المللی باکو انجام شد.

واکاوی روزنامه هاآرتص  نقش اساسی اسرائیل در تسهیل پاکسازی قومی ارامنه  در «قره‌باغ» را به تفصیل شرح داد. بر اساس داده‌های ردیابی پرواز و گزارش‌های آسوشیتدپرس ، هواپیماهای باری اسرائیل بلافاصله قبل از حمله سپتامبر ۲۰۲۳، سلاح به آذربایجان منتقل و مستقیماً عملیات نظامی آذربایجان را تقویت کردند.

از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰، اسرائیل تقریباً ۶۹ درصد از واردات عمده تسلیحات باکو از جمله  مهمات پرسه‌زن هاروپ ساخت  IAI، مهمات خوشه‌ای و سیستم‌های دفاع هوایی باراک-۸ را تأمین می‌کرد. این سلاح‌ها، از جمله پهپادها، موشک‌ها و سیستم‌های دفاعی، زیربنای اقدام نظامی سریعی بودند که ارامنه را مجبور به ترک خانه‌هایشان کرد.

حملات نه ماهه آذربایجان در قره‌باغ همزمان با جنگ روسیه در اوکراین بود که می‌توانست به عنوان سنگ محکی برای واکنش‌های غرب به نقض‌های جدی قوانین بین‌المللی و بشردوستانه محسوب شود. اما بدون هیچ محکومیت قابل توجهی از سوی قدرت‌های بزرگ اروپایی، ایتالیا و آلمان از محکوم کردن خودداری کردند و حتی آلمان یک قرارداد انرژی جدید با باکو امضا کرد.

در این شرایط و با توجه به درگیری ایران با اسرائیل و به طور غیرمستقیم با متحدان غربی‌اش، محور آنکارا – باکو احتمالاً برای اعمال کنترل نظامی بر حداکثر ۶۰ درصد از خاک ارمنستان که باکو آن را «آذربایجان غربی» می‌نامد، جسورتر شود.

مشارکت احتمالی آذربایجان در حملات اخیر اسرائیل علیه ایران، پیامدهای قابل توجهی خواهد داشت. نخست، این امر به طور قابل‌توجهی تلاش‌های راهبردی قدرت نرم باکو برای تشویق جدایی‌طلبی در میان آذربایجانیان ایران، به ویژه در «تبریز» که در حملات اخیر هدف قرار گرفت، را تضعیف می‌کند. دوم، می‌تواند ایران را وادار کند تا تحقیقات خود را در مورد سقوط هلیکوپتر در 19 مه 2024  که منجر به شهادت رئیس جمهور رئیسی و وزیر امور خارجه شد، را دوباره بررسی کند.

دخالت اروپا در بحران غزه و درگیری قره‌باغ، توجهات بسیاری را به خود جلب کرده است. بروکسل پس از تضعیف همکاری خود با گرجستان، به دنبال بازسازی جایگاه ارمنستان به عنوان یک متحد راهبردی منطقه‌ای در قفقاز است. با این وجود، عدم تمایل اروپا برای پاسخگو دانستن باکو در قبال محاصره و پاکسازی قومی قره‌باغ، تأکید می‌کند که امنیت انرژی  بر حقوق بشر و قوانین بین‌المللی اولویت دارد.

در این راستا، تلاش‌ها برای ادغام تولیدکنندگان انرژی آسیای مرکزی در بازارهای اروپایی از طریق آذربایجان و ترکیه نیز ادامه دارد. در حالی که پروژه «چهارراه صلح » ارمنستان می‌تواند به اهداف مشابهی دست یابد، به نظر می‌رسد آنکارا و باکو قصد دارند اجرای آن را به تأخیر بیندازند تا نفوذ منطقه‌ای خود را حفظ و از کاهش نفوذ ترکیه جلوگیری کنند.

نتیجه‌گیری

تلاقی منافع انرژی، رقابت‌های منطقه‌ای و اتحادهای در حال تغییر، پیامدهای خطرناکی از تنش‌ها در سراسر قفقاز جنوبی و خاورمیانه را به دنبال دارد. همسویی اسرائیل، آذربایجان و قدرت‌های کلیدی غربی، خطر تضعیف قوانین بین‌المللی و به حاشیه راندن بازیگرانی مانند ایران و ارمنستان را به همراه دارد.

با توجه به اینکه تهران درگیر جنگ با تل‌آویو است و واشنگتن نیز درگیر مدیریت تنش‌های منطقه‌ای گسترده‌تر، ایروان با خطر حمله نظامی از سوی باکو روبروست.

هرچند از سوی منابع رسماً تأیید نشده است، اما خروج فلسطینی‌ها از غزه و ایجاد به اصطلاح «کریدور زنگزور» دستاوردهای راهبردی برای اروپا خواهد بود. این تحولات با هدف اروپا برای قرار دادن اسرائیل به عنوان یک هاب توزیع انرژی کلیدی همسو است و در نهایت امکان اتصال مستقیم به جمهوری‌های آسیای مرکزی غنی از انرژی را از طریق ترکیه و آذربایجان فراهم می‌کند.