نشانههای صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان
سه دهه پس از پایان جنگ اول قرهباغ و تنها چهارسال پس از جنگ دوم، فضای جدیدی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان در حال شکلگیری است. از تحدید حدود مرزها و پایان درگیریهای مرزی تا تبادل کارشناسان مدنی و لغو محدودیتهای تجاری، نشانهها از تمایل دو کشور برای عبور از گذشته و حرکت به سمت صلح پایدار در قفقاز جنوبی حکایت دارد. این یادداشت روندهای کلیدی این عادیسازی را بررسی کرده است.
وحید عیاری، کارشناس مسائل قفقاز
اندیشکده زاویه: امروز پس از گذشت حدود 35 سال از جنگ اول و حدود 4 سال از جنگ دوم میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان، مواضع و اقدامهایی مشاهده میشود که میتوان آنها را به عنوان نشانههای صلح و عادیسازی روابط میان دو کشور خواند. این نشانهها عبارتند از:
1. تحدید حدود مرزی و استقرار مرزبانان: جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان در ژوئیه 2023، با برگزاری نشست کمیسیون دولتی تعیین مرزهای خود به ریاست معاونان نخستوزیر دو کشور، اولین قدمهای خود را در این خصوص برداشتند. این اقدام در سال ۲۰۲۴، با تعیین خط مرزی دقیق و علامتگذاری ۱۲.۶ کیلومتر در امتداد بخش تاووش ـ قزاق و همچنین، ایجاد پستهای مرزی جدید در سیونیک و استقرار مرزبانان ارمنی در امتداد بخش دیگری از مرز مشترک با آذربایجان قدمهای بعدی را برداشتند.
در ادمه، نیروهای مسلح مسئولیت حفاظت از این سرزمینها را به نیروهای مرزی واگذار کردهاند. «دوازدهمین نشست کمیسیون دولتی تعیین مرز دولتی بین آذربایجان و ارمنستان در تاریخ 07 آذر 1404/۲۸ نوامبر ۲۰۲۵، در شهر قُبله جمهوری آذربایجان برگزار شد.» در نتیجه، این گامهای کوچک، اما پیوسته و در حال پیشرفت، یک نظام کنترل جدید مرز در حال شکلگیری است که نشان میدهد این منطقه دیگر منطقه جنگی نیست.
2. قطع درگیریهای مرزی: با وجود آزادسازی قرهباغ و شهرهای اطراف آن توسط جمهوری آذربایجان و به دنبال آن، پایان مناقشه قرهباغ در سال 2023، شاهد تیراندازی و درگیریهای محدود میان نیروهای آذری و ارمنی در مرز بودیم. به طوری که تا پیش از نشست سهجانبه الهام علیاف، نیکول پاشینیان و دونالد ترامپ در واشنگتن در 17 مرداد 1404/ 8 آگوست 2025، «رسانههای ارمنستان تقریباً هر روز از تیراندازی در روستاهای استان سیونیک ارمنستان، هممرز با آذربایجان، خبر میدادند. هر دو طرف یکدیگر را به تحریکها و آغاز آتشافروزی متهم میکردند. با این حال، امروز اوضاع آرام شده است و مردم محلی میگویند که از زمان نشست واشنگتن، صدای شلیک حتی یک گلوله را نشنیدهاند.»
3. رفت و آمد کارشناسان و گروههای مدنی آذری و ارمنی به دو کشور: حدود 35 سال است که نفرت و احساس دشمنی باعث شده بود، جوامع دو کشور ارتباط و مراودهای با یکدیگر نداشته باشند. اما امروز وضعیت متفاوت از گذشته شده است. به طوری که مردم و نهادهای اجتماعی دو کشور نیز برای صلح تلاش میکنند. در یک اقدام تاریخی «در 30 و 31 آبان 1404/ ۲۱ و ۲۲ نوامبر 2025، پنج کارشناس ارمنی در چارچوب یک سفر متقابل از آذربایجان بازدید کردند.
یک ماه قبل از آن نیز، کارشناسان آذربایجانی از ایروان بازدید کرده بودند. این ابتکار که از قبل «پل صلح» نامگذاری شده بود، نمایندگان جامعه مدنی هر دو کشور را گرد هم آورد تا در مورد همان مسائلی که مقامهای ارمنستان و آذربایجان در مذاکرات سیاسی به آنها پرداختهاند، بحث کنند؛ موضوعاتی از جمله امضای توافقنامه صلح و بازگشایی کانالهای ارتباطی.» اگرچه چنین اقدامهایی که با حمایت دولتها امکانپذیر شده است، تصور و برداشت دو طرف از یکدیگر را به سرعت تغییر نمیدهد، اما باید آن را گامی در این مسیر قلمداد کرد.
4. لغو محدودیتهای حمل و نقل کالا به ارمنستان از طریق جمهوری آذربایجان: در یک اقدام تاریخی، «الهام علیاف، رئیسجمهور آذربایجان در 29 مهر 1404/ 21 اکتبر 2025 اعلام کرد که کشورش تمام محدودیتهای حمل و نقل کالا به ارمنستان را لغو کرده است. علیاف در یک کنفرانس مطبوعاتی مشترک با رئیسجمهور قزاقستان گفت: این نشانه روشنی است که صلح بین آذربایجان و ارمنستان دیگر فقط یک ایده روی کاغذ نیست، بلکه در حال تبدیل شدن به واقعیت است.» به دنبال این تصمیم، پس از حدود 35 سال، اولین محموله، شامل هزار تن گندم وارداتی از قزاقستان، از خاک آذربایجان عبور کرد و به ارمنستان رسید.
5. تصمیم دولت پاشینیان برای تغییر قانون اساسی: جمهوری آذربایجان برای توافق صلح با ارمنستان دو شرط گذاشت: نخست، انحلال گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا، دوم، تغییر قانون اساسی ارمنستان که حاوی ادعاهای ارضی نسبت به قرهباغ است. با توافق ایروان و باکو در نشست سهجانبه واشنگتن، شرط نخست در 10 شهریور 1403/ 01 سپتامبر 2025 محقق شد.
سخنان مقامهای ارمنی نشان میدهد که شرط دوم نیز با وجود مخالفتهای ابتدایی و ظاهری دولت پاشینیان به دلیل وضعیت و چالشهای داخلی، به زودی محقق میشود. نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، گفته است که همهپرسی قانون اساسی جدید پس از انتخابات پارلمانی ۲۰۲۶ برگزار خواهد شد و ادعا میکند که قانون اساسی جدید باید «آیرودینامیک لازم» را برای ثبات بلندمدت کشور ایجاد کند و در مورد مسیر سیاسی ارمنستان برای دهههای آینده شفافیت ایجاد کند.
