راهبرد چهارگانه ترکیه برای مدیریت و بهره‌برداری از دیاسپورای ترک جهان
دولت ترکیه با درک اهمیت حیاتی بیش از ۱۰ میلیون شهروند ترک‌تبار پراکنده در جهان، راهبردی جامع برای پیوند عمیق دیاسپورا با منافع ملی تدوین کرده است. این راهبرد، فراتر از فعالیت‌های رسمی دیپلماتیک، بر تقویت ارتباط با سازمان‌های مدنی مستقل، حمایت از مراکز فرهنگی و آموزشی و تقویت روابط اقتصادی متمرکز است تا از دیاسپورا به‌عنوان یک «پایگاه ثروت» برای امنیت سیاسی، اقتصادی و نظامی کشور استفاده کند.
دکتر حسن صادقیان، کارشناس مسائل ترکیه
اندیشکده زاویه: بنیاد زبان ترکی (TDK) از اصطلاح «گسست» برای دیاسپورا استفاده می‌کند؛ تصور می‌شود که این مفهوم به جدایی از یک ملت اشاره دارد. اصطلاح «دیاسپورا» امروزه برای توصیف طیف وسیعی از جمعیت‌ها و گروه‌های مهاجر، از جمله مهاجران داوطلب، پناهندگان سیاسی، کارگران مهمان، اقلیت‌های قومی، تبعیدیان و سایر گروه‌های پراکنده، که انگیزه سیاسی یا اقتصادی آنها بیخانمانی فعلی یا تاریخی‌شان است، استفاده می‌شود.
اگرچه دیاسپورا اغلب به عنوان بازوی خارجی، یک ارتباط یا امتداد یک کشور تعبیر می‌شود، اما برای کشور مبدأ نیز اهمیت زیادی دارد. این امتداد، ردپایی از سرزمین مادری را در خود جای داده و مانند یک کپی، واقعیتی انکارناپذیر است. تحولات ناشی از تغییرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی از گذشته تا به امروز، از یک سو، مردم را مجبور به مهاجرت به مناطق جغرافیایی مختلف بدون رضایت خود (عدم اطمینان سیاسی، درگیری داخلی، جنگ، آزار و اذیت مذهبی، بیکاری) کرده است، در حالی که از سوی دیگر، مهاجرت با رضایت خود مهاجر و برای فرصت‌های بهتر (مانند تجارت و آموزش) را تشویق کرده است.
در سرزمین‌های آناتولی، از دوره امپراتوری عثمانی مسئله مهاجرت و دیاسپورا همواره وجود داشته است؛ با این حال در این منطقه پس از جنگ جهانی دوم، یک دیاسپورای ترک بسیار بزرگ شکل گرفت که به دلایل صرفاً اقتصادی از ترکیه به کشورهای مختلف مهاجرت کردند و در نهایت تابعیت آنجا را به دست آوردند. با این حال، از نگاه سیاسیون ترکیه، در کشورهایی که گروه‌های دیاسپورایی در آنها زندگی می‌کنند، وجود یک جامعه آگاه و متعهد که قدرت جلوگیری از تحولات سیاسی علیه ترکیه و تأثیرگذاری بر افکار عمومی را داشته باشد، برای امنیت اقتصادی، سیاسی و نظامی کشور بسیار مهم است. به باور آنها، هر چه پیوند بین ترکیه و گروه‌های دیاسپورایی ترک و مرتبط در سایر کشورها قوی‌تر باشد، امنیت کشور قوی‌تر خواهد بود. با برقراری روابط سالم با مهاجران ترک، به ویژه در کشورهای همسایه، می‌توان هرگونه اقدام سیاسی یا نظامی علیه ترکیه را حتی قبل از شروع، از بین برد.
برای این منظور، رهبران آنکارا مسئولین ذیربط را به رعایت اقدامات لازم به شرح زیر توصیه می‌کنند:
یک؛ عبور از محدودیت‌های نهادهای رسمی و برقراری روابط نزدیک با سازمان‌های مدنی مستقل دیاسپورا
نهادهای رسمی ترکیه در خارج از کشور، مانند سفارت و کنسول‌گری‌های ترکیه، آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه (TIKA) و موسسه یونس امره، بدون شک کارهای بسیار جدی انجام می‌دهند. با این حال، نباید محدودیت‌های این نهادهای رسمی را فراموش کرد. بنابراین، ایجاد روابط نزدیک بین سازمان‌های جامعه مدنی تأسیس شده توسط ترک‌های دیاسپوریک و جوامع مرتبط، نسبتاً مستقل از محدودیت‌های نهادهای رسمی و سازمان‌های جامعه مدنی تأسیس شده توسط گروه‌هایی که به ترکیه مهاجرت کرده‌اند، این محدودیت‌ها را از بین خواهد برد. سازمان‌های جامعه مدنی مانند انجمن‌ها، بنیادها و باشگاه‌ها باید هم برای گروه‌های مهاجری که به کشور ترکیه آمده‌اند و هم برای گروه‌های دیاسپورایی که هنوز نیامده‌اند، حمایت شوند.
دو؛ حمایت از تأسیس مراکز تحقیقاتی و دپارتمان‌های ترک‌شناسی و برنامه‌های حمایتی در حیطه زبان، تاریخ، فرهنگ و تمدن ترکی
سیاسیون ترکیه همواره تأکید دارند:
– کسانی که مایل به انجام مطالعات و تحقیقات در مورد مهاجرت و مهاجران در ترکیه هستند باید حمایت شوند؛ فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی باید برای حفظ هویت ملی و حس تعلق جوامع ترک و مرتبط در خارج از کشور، به ویژه از طریق سازمان‌های غیردولتی تحت حمایت مانند انجمن‌ها و بنیادها انجام شود؛
– گروه‌های جوان ترک خارج از کشور باید به کشور آورده شوند و عشق به ترکیه در آنها پرورش یابد؛ این کار نه از طریق نهادهای رسمی دولتی، بلکه از طریق انجمن‌ها و بنیادهایی که توسط گروه‌های مهاجر در ترکیه که به آنها نزدیک هستند، تأسیس شده است، باید انجام شود؛
– باید تبعیض مثبت برای جوانان دیاسپورا جهت تحصیل در ترکیه اعمال شود. این امر به حفظ هویت فرهنگی و ملی آنها کمک می‌کند و باید با پرورش نسل‌هایی که با نظام‌های دولتی هر دو کشور آشنا هستند، حفظ روابط سالم را تضمین کند.
سه؛ حمایت از روابط اقتصادی با کشورهای دارای دیاسپورای بزرگ ترک
سیاسیون آنکارا تأکید دارند روابط اقتصادی با کشورهایی که گروه‌های بزرگ ترک و دیاسپورای مرتبط دارند باید حمایت شود و اعضای گروه‌های دیاسپورا در تجارت خود با ترکیه باید از تبعیض مثبت برخوردار شوند و بدین ترتیب حمایت اقتصادی آنها تضمین شود.
یک سیاست آموزشی باید در ترکیه اجرا شود تا آگاهی از دیاسپوراها افزایش یابد. باید از تجارت، کارآفرینی و سازمان‌های صنعتی در میان گروه‌های مهاجر حمایت شود. این امر باعث تقویت روابط اقتصادی و تسهیل انتقال ارز خارجی از کشورهای میزبان به ترکیه و در نتیجه کاهش بحران‌های اقتصادی خواهد شد.
چهار؛ تقویت فعالیت‌های دینی و مذهبی سازمان دیانت
به باور رهبران ترکیه، سازمان دیانت باید در ارائه خدمات مذهبی فعال‌تر شود تا نزدیکی فرهنگی بین گروه‌های مسلمانی که به ترکیه مهاجرت کرده‌اند و گروه‌هایی که در خارج از کشور با آنها هم کیش هستند، تقویت شود.
نکته پایانی
جمعیت و پویایی جوامع، همچنان بزرگ‌ترین منبع ثروت برای دولت‌ها است. بنابراین، هر ارزیابی که در مطالعات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی انجام شود و جمعیت و اجزای آن را در نظر نگیرد، ناقص خواهد بود. بر اساس مطالعات انجام شده، هماکنون در ترکیه کارشناسان ذیربط سه دسته اساساً متفاوت از جوامع ترک و مرتبط در دیاسپورا را مورد بحث قرار می‌دهند و بر موضوع بهره‌برداری حداکثری از ظرفیت و پتانسیلشان در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، دینی و … تأکید دارند:
1) دسته اول شامل جابجایی مهاجران به ترکیه آناتولی پس از تضعیف، تجزیه و فروپاشی امپراتوری عثمانی و جنگ‌ها با روسیه تزاری است. این جابجایی‌ها در درجه اول از نظر جغرافیایی تعریف می‌شوند، مانند جابجایی‌ها در بلغارستان، یونان، کریمه، قفقاز، ایران و عراق؛
2) دسته دوم شامل جوامع ترک و مرتبط باقی مانده در سرزمین‌های از دست رفته است؛
3) دسته سوم، جابجایی ترک‌ها در دروه جمهوریت است. هم اکنون، در سطح جهانی، ترکیه پس از چین، هند و اسرائیل، در رتبه چهارم کشورهای مهاجرپذیر قرار دارد. این نشان می‌دهد که ترک‌ها چهارمین جمعیت بزرگ دیاسپورا با بیش از 10 میلیون نفر مهاجر در سطح جهان را تشکیل می‌دهند و جمعیتی تقریباً 6.5 میلیون نفری از ترک‌ها نیز در خارج از ترکیه زندگی می‌کنند.
با توجه به شبکه‌های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بسیاری از ترک‌های خارج از کشور که هویت و هویت مشترکی با سرزمین مادری خود دارند، ارزش‌ها و فرصت‌های حاصل می‌تواند به ابعاد غیرقابل تصوری برسد و روند مثبتی را برای ایجاد پل‌ها در هر جهت ممکن سازد. به باور کارشناسان سهم مهاجرت و مهاجران ترکیه، که تحت این سه دسته اصلی ارزیابی می‌شوند، در توسعه اقتصادی، اجتماعی، آموزشی و فرهنگی کشور و همچنین سهم بالقوه‌ای که می‌توانند در امنیت ملی داشته باشند، بسیار مهم و حیاتی است.
