دکتر خامه‌یار: آینده ترکیه میان اسلام‌گرایی و سکولاریسم است
دکتر عباس خامه‌یاز رایزن فرهنگی سابق ایران در لبنان و مشاور امور بین‌الملل دانشگاه ادیان و مذاهب در نشست مشترک اندیشکده زاویه و خبرگزار ابنا مجمع جهانی اهل بیت گفت: ماندگاری حزب عدالت و توسعه در دو دهه اخیر اسلام سیاسی ترکیه را برای همیشه تغییر داده است. رقابت میان اسلام گرایان و سکولارها همچنان ادامه خواهد داشت.
اندیشکده زاویه: دکتر عباس خامه‌یار، رایزن فرهنگی سابق ایران در قطر و لبنان و مشاور امور بین‌الملل دانشگاه ادیان و مذاهب، در نشست تخصصی «تاثیرات ماندگاری حکومت حزب عدالت و توسعه بر اسلام سیاسی و روند سیاستگذاری دینی در ترکیه»، به تشریح تحولات عمیق ساختاری و سیاسی ترکیه در دو دهه اخیر، از زمان روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه (AKP)، پرداخت.
این نشست که صبح امروز چهارشنبه ۲۸ آبان ۱۴۰۴ با همکاری «اندیشکده زاویه» و «خبرگزاری ابنا» برگزار شد، دگردیسی هویت ملی، تغییرات در ساختارهای حکومتی و سیاست خارجی ترکیه پس از دوران سکولاریسم سختگیرانه کمونیستی را تحلیل و بررسی کرد.
دکتر خامه‌یار مهم‌ترین تحول را ماندگاری کم‌سابقه حزب عدالت و توسعه در نظام سکولار این کشور و انتقال اسلام‌گرایی از مسجد به وزارتخانه‌ها دانست و رویکرد جدید ترکیه در عرصه‌های داخلی و خارجی را تشریح کرد.
بخش اول: دگردیسی هویت اجتماعی و اسلامی‌سازی ساختارها
دکتر خامه‌یار تأکید کرد که تغییرات در ترکیه تنها سیاسی نیست، بلکه یک دگردیسی عمیق هویتی و اجتماعی را رقم زده است. این تغییرات نه از طریق انقلاب‌های خشن، بلکه از طریق فرایندی تدریجی و زیرپوستی به پیش رفته است.
۱. اسلامی‌سازی آرام و هوشمندانه
دکتر خامه‌یار اسلام‌گرایی در ترکیه را «تغییری آرام، هوشمندانه و بدون تبادل مستقیم بالاسویه» توصیف کرد. برخلاف بسیاری از کشورها که اسلام‌گرایی سیاسی با درگیری‌های شدید با نهادهای سکولار مواجه می‌شود، در ترکیه این روند به شیوه‌ای لایه‌لایه و غیرمستقیم در ساختارها نفوذ کرده است:
نفوذ در آموزش: این روند شامل گسترش مدارس «امام حاتپ» (مدارس دینی-حرفه‌ای) بوده است. این مدارس که در ابتدا برای تربیت ائمه و خطبا طراحی شده بودند، اکنون به کانال اصلی جذب نخبگان و پرورش نسلی با گرایش‌های مذهبی در بدنه دولت، آموزش و پرورش و ارتش تبدیل شده‌اند.
اسلامی‌سازی آموزش قرآن: تمرکز بر آموزش قرآن و معارف دینی در مدارس عمومی و دانشگاه‌ها، به گونه‌ای که تدریجاً محتوای سکولاریسم افراطی کم‌رنگ شده است.
تقویت رسانه‌های دینی: افزایش نقش رسانه‌های نزدیک به دولت و ترویج گفتمان دینی در شبکه‌های تلویزیونی و نشریات، که به عادی‌سازی حضور دین در فضای عمومی کمک کرده است.
۲. رشد سبک زندگی دینی شهری
این تغییرات ساختاری به بازتولید و گسترش یک سبک زندگی دینی در شهرهای ترکیه منجر شده است. این امر نه تنها یک تغییر ارزشی، بلکه یک تحول در حوزه مصرف و اقتصاد است:
تجلیات بصری: گسترش مظاهر دینی مانند حجاب در ادارات دولتی و دانشگاه‌ها، رستوران‌های حلال، و معماری اسلامی در پروژه‌های شهری؛
اقتصاد حلال و گردشگری اسلامی: شکل‌گیری بازارهای جدید اقتصادی مبتنی بر اصول اسلامی و ترویج گردشگری اسلامی که همزمان با نیازهای اقتصادی دولت همخوانی دارد.
دکتر خامه‌یار این موفقیت را «هنر حکمرانان فعلی ترکیه» دانست؛ زیرا دین بدون ایجاد تنش مستقیم و علنی با مفاهیم سکولاریسم قانونی باقی‌مانده در قانون اساسی، در متن زندگی مردم نهادینه شده است. این رویکرد اجازه داده تا AKP بتواند بدون تکرار سناریوهای درگیری‌های خشونت‌آمیز دهه‌های گذشته، پایگاه اجتماعی خود را تقویت کند.
۳. هویت ترکی جدید: ترکیب ناسیونالیسم و اسلام سیاسی
تحولات ترکیه منجر به شکل‌گیری یک هویت جدید شده است. دکتر خامه‌یار معتقد است که ترکیه وارد مرحله‌ای شده که نه تنها سکولاریسم افراطی پیشین را ادامه نمی‌دهد، بلکه «رویکرد جدید از هویت اجتماعی دینی دموکراتیک» شکل داده است. این هویت جدید دارای سه رکن اساسی است:
اسلام سیاسی: احیای ارزش‌های دینی و تأکید بر نقش اسلام در هویت ملی؛
ناسیونالیسم قوی: تأکید بر میراث امپراتوری عثمانی و بزرگداشت شخصیت‌های تاریخی ترک‌گرا؛
ژئوپلیتیک قدرت‌طلب: تلاش برای تبدیل شدن به یک بازیگر کلیدی منطقه‌ای که منافع ملی خود را در تقابل با قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای پیش می‌برد.
این ترکیب، یک گفتمان ضدغربی اما در عین حال مدرن را شکل داده که توانسته بخش‌های وسیعی از جامعه، به ویژه مهاجران شهری و بخش‌های محافظه‌کار جنوب و مرکز آناتولی را جذب کند.
بخش دوم: سیاست خارجی مبتنی بر قدرت نرم عثمانی
دگردیسی داخلی ترکیه مستقیماً بر سیاست خارجی این کشور سایه افکنده و آن را از یک دولت ناتومحور به یک قدرت منطقه‌ای با اهداف مستقل تبدیل کرده است. محور اصلی سیاست خارجی جدید، احیای نفوذ منطقه‌ای تحت لوای میراث عثمانی است.
۱. بازسازی مرجعیت نرم عثمانی
سیاست خارجی ترکیه پس از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، بر تلاش برای بازسازی نقش مرجعیت نرم عثمانی در جهان اسلام متمرکز شده است. این به معنای تلاش برای دستیابی به جایگاه رهبری فکری و سیاسی در جهان اسلام است.
رقابت منطقه‌ای: این هدف به طور مستقیم به معنای رقابت با محور عربستان سعودی و امارات متحده عربی در حوزه رهبری اسلام میانه‌رو و معتدل بوده است. ترکیه تلاش میکند تا مدل حکمرانی خود (اسلام دموکراتیک‌تر و معتدل) را به عنوان الگویی موفق ارائه دهد؛
دیپلماسی چندجانبه: اتخاذ سیاست خارجی «صفر مشکل با همسایگان» (که البته خود با شکست مواجه شد)، تلاش برای میانجی‌گری در مناقشات منطقه‌ای و استفاده از پروژه‌های زیرساختی و فرهنگی برای گسترش نفوذ.
۲. پناهگاه اسلام سیاسی عربی
دکتر خامه‌یار به نقش محوری ترکیه در تحولات بهار عربی و پس از آن اشاره کرد. در دهه گذشته، ترکیه به مهم‌ترین «پناهگاه و مرکز سیاسی اخوان المسلمین» پس از سرکوب این جنبش در مصر و عربستان تبدیل شد.
بهره‌برداری از گفتمان اخوانی: ترکیه از گفتمان اخوانی برای تضعیف رقبای منطقه‌ای خود (نظام‌های سکولار عربی و پادشاهی‌های خلیج فارس) بهره‌برداری کرد. این حمایت سیاسی و رسانه‌ای، موجب افزایش تنش‌ها با محور عربستان، امارات و مصر شد، اما همزمان برای ترکیه پایگاه‌های مردمی در سطح جهان اسلام فراهم آورد.
تغییر توازن قدرت: این رویکرد، توازن قدرت در منطقه را برای مدتی به نفع ترکیه تغییر داد و آن را به یک بازیگر مهم در لیبی، فلسطین و سوریه تبدیل کرد.
۳. نقش TİKA در دیپلماسی دینی
آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه (TİKA) به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای اجرایی سیاست خارجی ترکیه، نقشی فراتر از یک نهاد کمک‌رسانی سنتی ایفا میکند.
بازوی قدرت نرم: TİKA به عنوان «بازوی قدرت نرم» ترکیه عمل کرده و با هدف گسترش نفوذ فرهنگی، کمک‌های توسعه‌ای، بازسازی میراث عثمانی و افزایش نفوذ ژئوپلیتیکی در آسیا، آفریقا و بالکان فعالیت خود را گسترش داده است.
دیپلماسی مساجد: ساخت مساجد جدید، بازسازی اماکن تاریخی و ارائه حمایت‌های فرهنگی در اروپا و سایر مناطق، بخشی از این دیپلماسی دینی است. این فعالیت‌ها نه تنها به گسترش نفوذ ترکیه کمک میکند، بلکه ارتباطات مردم محلی با دولت آنکارا را تقویت می‌نماید.
بخش سوم: نقدها و چالش‌های درون سیستمی
دکتر خامه‌یار در بخش سوم سخنان خود، به این نکته اشاره کرد که این دگردیسی ساختاری بدون هزینه‌های داخلی و چالش‌های جدی نبوده است. مدل حکمرانی AKP با چندین نقد اساسی روبروست:
اتهام دولتی‌سازی دینی: یکی از بزرگ‌ترین انتقادات، همزمان بودن دولتی‌سازی دینی با سوءاستفاده ابزاری از دین برای حفظ قدرت است. این امر منجر به کاهش استقلال نهادهای دینی و تبدیل آن‌ها به ابزاری در دست دولت شده است.
کاهش فضای دموکراتیک: تقویت نظام ریاستی متمرکز و کاهش تدریجی کنترل‌های پارلمانی، مورد نقد مخالفان وپ احزاب سکولار قرار گرفته است. تمرکز قدرت در دست رئیس جمهور، نگرانی‌هایی را در مورد آینده دموکراسی در ترکیه ایجاد کرده است.
تشدید شکاف‌های اجتماعی: اگرچه AKP تلاش کرده تا هویت مذهبی را به عنوان یک هویت فراگیر معرفی کند، اما این روند موجب تشدید شکاف‌های قدیمی شده است:
شکاف میان سکولارها (به ویژه در سواحل غربی) و اسلام‌گرایان؛
شکاف‌های قومیتی (کرد/ترک) که با سیاست‌های ناسیونالیستی تشدید شده است؛
شکاف‌های مذهبی (علوی/سنی) که با تقویت جایگاه رسمی مذهب اهل سنت، اقلیت علوی را با چالش مواجه کرده است.
دکتر خامه‌یار بیان کرد: قدرت‌گیری حزب عدالت و توسعه، اسلام سیاسی سنتی را از مدل لیبرال (که در دهه ۹۰ مطرح بود) به مدل «امنیت‌محور، ملی‌گرا و هویت‌محور» تغییر داده است. این تغییر ساختاری باعث شده تا سازمان دیانت (ریاست امور مذهبی ترکیه) از یک نهاد نظارتی صرف (همچون دوران کمالیستی) به یک بازیگر فعال سیاسی، فرهنگی و بازوی دیپلماسی دینی با شبکه‌سازی بین‌المللی گسترده تبدیل شود.
قدرت‌یابی این سازمان در بسیج مردمی و کنترل ساختارهای اجتماعی، به ویژه در مواجهه با تلاش‌ها برای کودتا (مانند کودتای ۲۰۱۶)، مورد تأکید قرار گرفت. این توانایی بسیج، نشان‌دهنده موفقیت AKP در پیوند زدن هویت دینی مردم با حاکمیت سیاسی خود است، هرچند این موفقیت چالش‌های جدی برای آینده دموکراتیک و همزیستی در جامعه ترکیه به همراه داشته است. مدل ترکیه اکنون به عنوان یک نمونه پیچیده از نفوذ دین در سیاست مدرن در سطح جهانی مورد مطالعه قرار گرفته است.
بخش چهارم: بررسی سناریوهای آینده اسلام سیاسی ترکیه
در بخش چهارم دکتر خامه یار درباره آینده اسلام سیاسی ترکیه نکاتی را بیان داشت و گفت این مساله به سه عامل بستگی دارد.
۱. ساختار های شکل گرفته طی ۲۰ سال حاکمیت حزب عدالت توسعه
۲. تغییرات اجتماعی پایدار
۳. رفتار سیاسی نسل جدید
در نهایت دکتر خامه یار به ۴ سناریو در قالب های زیر تبیین شد
۱. از بین رفتن قدرت حزب توسعه و عدالت
۲. قدرت گیری سکولارها
۳. ایفای نقش کلیدی جامعه دینی
۴. کاهش اسلام سیاسی حزبی و افزایش اسلام اجتماعی
دکتر خامه‌یار در این مساله نظریه خود را تبیین کرد و گفت به نظر بنده ترکیه‌ی آینده نه به سمت اسلام گرایی مطلق حرکت میکند و نه به سوی سکولاریسم باز خواهد گشت. هویت ترکیه‌ای دینی رخ خواهد داد. ماندگاری حزب عدالت و توسعه در دو دهه اخیر اسلام سیاسی ترکیه را برای همیشه تغییر داده است. رقابت میان اسلام گرایان و سکولارها همچنان ادامه خواهد داشت.
