کاتب چلپی؛ کسی که بزرگ‌ترین کتابخانه امپراتوری عثمانی را تأسیس کرد
کاتب چلبی، مورخ و جغرافیدان برجسته عثمانی در قرن هفدهم، زندگی پرفرازونشیبی داشت که از منشیگری در دربار تا شرکت در لشکرکشی‌های جنگی و در نهایت، وقف کامل خود برای تألیف آثار علمی گران‌قدر را در بر می‌گرفت. عشق عمیق او به کتاب و دانش، میراثی ماندگار از جمله دایرةالمعارف «کشف‌الظنون» را برای جهان به ارمغان گذاشت.
اندیشکده زاویه: کاتب چلبی، متولد استانبول در سال ۱۶۰۹، نام واقعی‌اش مصطفی است. از آنجایی که او به عنوان کارمند ارتش کار می‌کرد، در میان علما و مردم به کاتب چلبی و در میان اعضای شورای امپراتوری به حاجی حلیف معروف بود.
پدرش، عبدالله، که یک سرباز بود، با استخدام معلمان خصوصی از سنین پایین، تضمین کرد که کاتب چلبی تحصیلات خوبی داشته باشد.
وقتی کاتب چلبی ۱۴ ساله شد، پدرش ۱۴ درهم از حقوقش را به او کمک هزینه داد و او را به خانه‌اش برد. به این ترتیب، او در اداره حسابداری آناتولی، یکی از منشی‌های شورای امپراتوری، ثبت نام کرد و در آنجا اصول حسابداری و همچنین قوانین ارکام و سیاقات را آموخت.
سال بعد، او به ارتشی که برای سرکوب شورش آبازا پاشا به ارزروم رفته بود، پیوست و در کنار پدرش در لشکرکشی ترکان در سال ۱۶۲۶ و در لشکرکشی بغداد در سال ۱۶۲۶ شرکت کرد. کاتب چلبی که شاهد تمام مراحل و سختی‌های جنگ در هر دو لشکرکشی بود، پدر و عمویش را در همان سال از دست داد.
بازگشت به استانبول
کاتب چلبی پس از بازگشت به استانبول، تحصیلات خود را نزد قاضی زاده محمد افندی، یکی از روحانیون مهم آن دوره، ادامه داد و در سال ۱۶۳۰ در لشکرکشی‌های همدان و بغداد در معیت خسرو پاشا شرکت کرد.
کاتب چلبی مشاهدات خود را در مورد شهرها و توقفگاه‌هایی مانند قلعه گولانبر، حسن‌آباد، همدان، بیسوتون که در طول این لشکرکشی‌ها از آنها بازدید یا تصرف کرده بودند، در آثار خود با عنوان «جهان‌نما» و «فزلکه» شرح داده است.
کاتب چلبی، که محاصره بغداد و مراحل جنگ را که در آن حضور داشت، به روشنی توصیف کرد، بعدها به استانبول بازگشت و همچنان در درس‌های قاضی‌زاده شرکت کرد.
کاتب چلبی که در سال‌های ۱۶۳۳-۱۶۳۴ دوباره به همراه ارتشی به فرماندهی تابانیاسی محمد پاشا به شرق لشکرکشی کرد، از عقب‌نشینی ارتش به حلب استفاده کرد و به زیارت رفت.
کاتب چلبی در لشکرکشی سلطان مراد چهارم به ریوان در سال ۱۶۳۵ شرکت داشت. او مشاهدات خود از این لشکرکشی را با جزئیات کامل شرح داد و زندگی بعدی خود را کاملاً وقف تلاش‌های علمی کرد. به گفته خودش، او از جهاد اصغر به جهاد اکبر روی آورد.
مجموعه‌ای عظیم از کتاب‌ها
کاتب چلبی، که ارث اندک خود را در کتاب سرمایه‌گذاری کرده بود، سال بعد، پس از مرگ یکی از اقوام ثروتمندش، بخش قابل توجهی از ارث قابل توجه خود را صرف خرید کتاب کرد. او باقیمانده آن را برای نوسازی خانه‌اش در فاتح و ازدواج در همان تاریخ استفاده کرد.
کاتب چلبی که خود را کاملاً وقف علم و آثارش کرده بود، در لشکرکشی مراد چهارم به بغداد شرکت کرد و در این مدت حدود ده سال شبانه‌روز به علم پرداخت.
کاتب چلبی، که گاهی اوقات خود را کاملاً وقف یک کتاب می‌کرد و هر چیز دیگری را فراموش می‌کرد، در زمان سفر اکتشافی کرت در سال ۱۶۴۵ به نقشه‌برداری نیز علاقه‌مند شد.
در این مدت، کاتب چلبی، که پس از مشاجره با خلیفه اعظم المکابله بر سر مسئله استخدام، خدمات ملکی را ترک کرده بود، با کمک محمد اخلاصی، یک مسلمان فرانسوی، برخی از آثار لاتین را به ترکی ترجمه کرد.
کاتب چلبی که وضعیت سلامتی‌اش رو به وخامت بود، در طول بیماری‌اش کتاب‌های پزشکی می‌خواند تا با روش‌های درمانی آشنا شود و در عین حال برای یافتن درمان‌های معنوی، کتاب‌های معنوی را نیز مطالعه می‌کرد.
کاتب چلبی صبح روز ۶ اکتبر ۱۶۵۷ درگذشت و در گورستان نزدیک مسجد زیرک به خاک سپرده شد.
کاتب چلبی، که داستان زندگی و منابع معاصرش عشق عمیقی به کتاب را نشان می‌دهد، در درجه اول به آثار تاریخی و زندگینامه‌ای مشغول بود و برای روشن کردن یک رویداد تاریخی، کتاب‌های متعددی را با دقت بررسی می‌کرد. او می‌گوید که هنگام نوشتن کتاب عربی «فلکه» ۱۳۰۰ اثر را مطالعه کرده است.
