پیوستن به اروپا، رؤیایی که برای ترکیه تعبیر نمی‌شود
پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا صرفاً در گرو اصلاحات سیاسی در داخل این کشور نیست، بلکه تا زمانی که حمایت افکارعمومی اروپا جلب نشود چشم‌انداز دستیابی به این هدف همچنان مبهم باقی خواهد ماند.
اندیشکده زاویه – گزارش اختصاصی: با گذشت ۳۸ سال از درخواست رسمی ترکیه برای عضویت در اتحادیه اروپا، این مسئله همچنان در وضعیت بلاتکلیفی باقی مانده است. با گسترش بحران‌ها در خاورمیانه و جنگ اوکراین بار دیگر چشم‌ها به سوی این پرونده قدیمی دوخته شده است.
در چنین شرایطی، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه دوباره بر آرزوی آنکارا برای پیوستن به اتحادیه اروپا تأکید کرد. به گفته اردوغان، آنکارا آمادگی عضویت کامل در اتحادیه اروپا را دارد و این سازمان نیز به ترکیه نیازمند است. اردوغان گفت: مذاکرات مربوط به پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا باید تسریع شود. این اتفاق باید اکنون و بدون گام‌های اضافی رخ دهد. وقتی اتحادیه اروپا یک راه حل استراتژیک برای این موضوع پیدا کند، هیچ مانعی در برابر آن‌ها وجود نخواهد داشت.
او همچنین اظهار داشت: «رهایی از دیدگاه‌های سیاسی کهنه می‌تواند گامی در جهت ورود به عصری نو برای اتحادیه اروپا باشد». اردوغان به این نیز اشاره کرده که حالا ترکیه در حوزه صنایع دفاعی، کشور قدرتمندی است و اتحادیه اروپا باید این مسئله را نیز لحاظ کند.
با وجود آنکه ترکیه از سال ۱۹۹۹ به عنوان کشور نامزد شناخته می‌شود، مذاکرات الحاق بارها به دلیل نگرانی‌ها درباره اصلاحات دموکراتیک، حقوق بشر و تنش‌های ژئوپلیتیکی متوقف شده است. مقامات ترکیه بارها از آنچه که استانداردهای دوگانه اتحادیه اروپا در قبال آنکارا می‌دانند انتقاد کرده‌اند. آن‌ها معتقدند که معیارهای سخت‌گیرانه‌ای که برای ترکیه اعمال می‌شود در مورد دیگر اعضا رعایت نمی‌شود. این درحالی است که ترکیه نقش راهبردی در منطقه ایفا می‌کند، میزبان میلیون‌ها پناهجو است و همکاری‌های امنیتی گسترده‌ای با اروپا دارد. در سال‌های اخیر، آنکارا خواستار احیای مذاکرات الحاق شده و استدلال می‌کند که اقتصاد پویا و جایگاه ژئوپلیتیکی ترکیه، آن را به عضوی ارزشمند برای آینده اتحادیه تبدیل می‌کند.
روند مذاکرات رسمی عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا از سال ۲۰۱۸ منجد مانده است. با یان حال، در آگوست ۲۰۲۴، هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه پس از شش سال وقفه در نشست وزرای خارجی اتحادیه اروپا شرکت کرد. مذاکرات بر روی موضوعاتی نظیر صدور ویزا، به‌‌روزرسانی پیمان اتحادیه گمرکی و بحران قبرس متمرکز بود اما بر سر عضویت هیچ گشایشی حاصل نشده است.
در ادامه این نشست‌ها، مارتا کوس، کمیسر گسترش اتحادیه اروپا در کمیسیون اروپا روز جمعه (3 مرداد) به آنکارا سفر کرد تا با هاکان فیدان دیدار کند. طبق گفته منابع دیپلماتیک، انتظار می‌رود فیدان در این دیدار بر درخواست عضویت در اتحادیه اروپا به عنوان یکی از اهداف راهبردی ترکیه تأکید کند. همچنین از محورهای اصلی گفتگو، روند لغو روادید برای شهروندان ترکیه‌ای خواهد بود.
با وجود اصرارهای آنکارا، رهبران اروپا کماکان روی سیاست‌های قبلی خود برای معلق ماندن این پرونده مصمم هستند. در می ۲۰۲۵، پارلمان اروپا با ۳۶۷ رأی موافق، ۷۴ مخالف و ۱۸۸ ممتنع رسماً اعلام کرد که تحت شرایط کنونی روند عضویت ترکیه همچنان باید منجمد بماند. آن‌ها بر این نکته تأکید کردند که موقعیت ژئوپلیتیک ترکیه نباید جایگزین رعایت ارزش‌های دموکراتیک شود.
درخواست مداوم ترکیه بر تسریع روند عضویت در اتحادیه اروپا، ریشه در ترکیبی از ملاحظات ژئوپلیتیکی، اقتصادی و سیاسی داخلی دارد. فراخوان اردوغان برای اقدام فوری اتحادیه اروپا نیز حرکتی راهبردی برای بازتعریف جایگاه ترکیه در صحنه اروپایی و جهانی به ویژه در شرایطی است که اروپا با شکاف داخلی و تهدیدات بیرونی مواجه است.
یکی از انگیزه‌های اصلی ترکیه موضوع اقتصادی است و عضویت در اتحادیه اروپا می‌تواند دسترسی گسترده‌تری به بازارهای اروپایی، سرمایه‌گذاری خارجی و حمایت‌های مالی از طریق صندوق‌های ساختاری اتحادیه را برای ترکیه فراهم کند. با توجه به چالش‌های اقتصادی که ترکیه با آن مواجه است، یکپارچگی با اتحادیه اروپا به عنوان مسیری برای دستیابی به ثبات اقتصادی بیشتر و افزایش اعتبار در میان سرمایه‌گذاران بین‌المللی تلقی می‌شود. این روند همچنین می‌تواند اعتماد به ساختار حقوقی و نهادی ترکیه را با نزدیک‌تر شدن به استانداردهای اروپایی تقویت کند.
از منظر ژئوپلیتیکی، ترکیه خود را پلی راهبردی میان شرق و غرب می‌داند، کشوری با موقعیتی استثنایی که نقشی حیاتی در تأمین امنیت انرژی اروپا، کنترل جریان مهاجرت و حفظ ثبات منطقه‌ای در خاورمیانه، قفقاز و دریای سیاه ایفا می‌کند. اردوغان با تأکید بر نقش منطقه‌ای ترکیه می‌خواهد اتحادیه اروپا را متوجه ضرورت استراتژیک این کشور و هزینه‌های حذف آن از روندهای تصمیم‌گیری کند.
در عین حال، اردوغان اعلام کرده که در صورت پیشرفت ملموس در مذاکرات آماده انجام اصلاحات است، هرچند که تردیدهایی نسبت به میزان تعهد واقعی ترکیه به ارزش‌های دموکراتیک وجود دارد. اتحادیه اروپا بر این باور است که ترکیه هنوز با معیارهای کپنهاگ شامل (حاکمیت قانون، احترام به اقلیت‌ها و نظام دموکراتیک پایدار) فاصله دارد. از سوی دیگر، اختلافات دیرینه ترکیه با برخی اعضای اتحادیه، به ویژه یونان و قبرس نیز مانعی جدی محسوب می‌شود.
گرچه اقتصاد ضعیف ترکیه یکی از موانع عضویت در اتحادیه اروپا به شمار می‌رود اما نگرانی‌های فرهنگی، اجتماعی و مذهبی، به‌ویژه درباره ورود یک کشور مسلمان، در پشت پرده مذاکرات نقش پررنگ‌تری دارند و موجب تردیدهایی در میان برخی کشورهای اروپایی شده‌اند.
فرهنگ‌گرایان اروپایی بر این باورند که اتحادیه اروپا بر پایه هویتی شکل گرفته که بر سنت‌های مشترک از جمله مسیحیت، فلسفه یونان و نظام حقوقی روم باستان استوار است و ترکیه با پیشینه فرهنگی و دینی متفاوتی جایگاهی در چارچوب فرهنگی و تمدنی اتحادیه اروپا ندارد.
با این وجود، اگر اتحادیه اروپا در این وضعیت بحرانی بار دیگر عضویت ترکیه را به تعویق بیندازد یا به کلی کنار بگذارد، ممکن است با چالش‌هایی روبرو شود. با توجه به تغییرات و تحولات ژئوپلیتیکی در جهان، ترکیه ممکن است بیش از پیش به سمت قدرت‌هایی مانند روسیه و چین سوق پیدا کند و از چارچوب همکاری با غرب فاصله بگیرد.
ترکیه با پیشرفت در فناوری‌های نظامی، تثبیت موقعیت خود در بازار جهانی تسلیحات و ایفای نقش فعال در میانجی‌گری بحران اوکراین، بر این باور است که اکنون به جایگاهی راهبردی دست یافته که اتحادیه اروپا باید در سیاست‌های گذشته‌اش بازنگری کرده و مسیر عضویت این کشور در اتحادیه را هموار کند، چرا که تداوم بی‌توجهی، از منافع امنیتی و ژئوپلیتیکی اروپا خواهد کاست. بنابراین، افزایش موج مهاجرت و کاهش سطح همکاری‌های امنیتی با ترکیه می‌تواند چالش‌های جدی و فشارهای مضاعفی را بر اتحادیه اروپا تحمیل کند.
در خاتمه، مخالفت گسترده با عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا نشان می‌دهد که مسیر آنکارا برای پیوستن به این اتحادیه همچنان دشوار و طولانی خواهد بود. این امر صرفاً در گرو اصلاحات سیاسی و نهادی در داخل ترکیه نیست، بلکه تا زمانی که حمایت افکار عمومی اروپا جلب نشود دستیابی به این هدف با تردیدهای جدی و چشم‌اندازی مبهم روبه‌رو خواهد بود.
