پیامدهای انحلال پ‌ک‌ک در سیاست داخلی و خارجی ترکیه
انحلال پ‌ک‌ک می‌تواند به “امنیتی‌زدایی” از مسئله کردها در داخل ترکیه منجر شود. این امر فضای گفت‌وگو بین طرفین را فراهم کرده و روند دموکراتیزاسیون را آغاز می‌کند. سیاست داخلی ترکیه به سمت یک وادی دموکراتیک‌تر مبتنی بر انتخابات و حقوق شهروندی پیش خواهد رفت.
محمدحسن مینایی کارشناس مسائل منطقه
اندیشکده زاویه: مسئله کردها در ترکیه همواره یکی از پیچیده‌ترین و حساس‌ترین مسائل داخلی و منطقه‌ای این کشور بوده است. پ‌ک‌ک (حزب کارگران کردستان) به عنوان یکی از اصلی‌ترین بازیگران این پرونده، سال‌هاست که در کانون توجهات قرار دارد. در پی تحولات اخیر و اعلام انحلال خودخواسته پ‌ک‌ک، ابهامات و پرسش‌های فراوانی در خصوص عوامل مؤثر بر این تصمیم، پیامدهای آن بر سیاست داخلی و خارجی ترکیه و تأثیرات آن بر هویت کردی در منطقه مطرح شده است.
یادداشت حاضر زاویه ضمن پرداختن به عوامل داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی مؤثر بر انحلال پ‌ک‌ک و پیامدهای آن در سیاست داخلی و خارجی ترکیه، تأثیرات ایدئولوژیک، سیاسی و فرهنگی انحلال پ‌ک‌ک و تاثیر آن بر هویت کردی در ترکیه و منطقه را مورد بررسی قرار داده است.
برای درک بهتر دلایل احتمالی رویکرد جدید پ‌ک‌ک و دولت ترکیه، باید به عوامل متعددی در سطوح مختلف توجه کرد:
الف) عوامل داخلی
تلاش‌های دولت ترکیه برای پایان دادن به خشونت و ایجاد ثبات در جنوب شرق کشور حائز اهمیت است. تجربه روند صلح سال 2013 و تلاش‌های اخیر مؤید این موضوع است. تجربه گذشته و نظریه “بلوغ منازعه” نیز قابل تامل است؛ دولت ترکیه و پ‌ک‌ک پیشتر در سال ۲۰۱۳ تجربه یک “روند صلح” را داشته‌اند. این تجربه می‌تواند به عنوان پایه‌ای برای “روند صلح دوم” عمل کند. از منظر تئوریک، نظریه “بلوغ منازعه” زارتمن نشان می‌دهد که درگیری‌ها زمانی به سمت مذاکره پیش می‌روند که طرفین به یک بن‌بست آسیب‌رسان متقابل برسند؛ یعنی ادامه وضعیت موجود برای هر دو طرف هزینه‌بر و بدون دستاورد ملموس باشد. به نظر می‌رسد دولت ترکیه به دنبال منافع کلان‌تری از طریق گفتگو و صلح است و پ‌ک‌ک نیز با اذعان به شناسایی هویت کردی در ترکیه، معتقد است که مأموریت خود در این زمینه را به اتمام رسانده و زمان گذار به الگوی مذاکره فرا رسیده است.
فرصت مناسب و نیاز متقابل نیز مهم است؛ این مرحله به معنای درک زمان مناسب برای حل بحران از سوی هر دو طرف است. اردوغان برای اصلاح قانون اساسی و احتمالاً باقی ماندن در قدرت در انتخابات آتی، به آرای کردها نیاز دارد. از سوی دیگر، پ‌ک‌ک نیز معتقد است که نسل کنونی رهبران ترکیه، به خصوص اردوغان و حتی دولت باغچه‌لی از حزب حرکت ملی (که پیشتر مخالف فعالیت احزاب کرد بود)، توانایی و اراده لازم برای پیشبرد صلح را دارند. این نیاز متقابل، زمینه‌ساز درک یک “فرصت مناسب” شده است.
ضرورت وجود “فرمول حل‌کننده” و نقش میانجی نیز غیر قابل انکار است؛ یک فرمول حل‌کننده برای توزیع و مشارکت کردها در قدرت ضروری است که البته جزئیات آن هنوز مشخص نیست. همچنین، نقش “میانجی” حیاتی است. در دور اول، اتحادیه اروپا نقش مهمی ایفا کرد، اما این بار، جبر ژئوپلیتیک و واقعیت‌های منطقه‌ای مؤثرتر به نظر می‌رسند. تأکید بر ورود پارلمان ترکیه به عنوان میانجی، نشان‌دهنده درس‌گیری از شکست‌های گذشته است، زیرا عدم وجود میانجی داخلی و احزاب دیگر، یکی از دلایل شکست روند قبلی بود.
ب) عوامل منطقه‌ای
دغدغه‌های ژئوپلیتیکی ترکیه نیز قابل بررسی است؛ ترکیه نگران تحولات ژئوپلیتیکی منطقه و نقش پررنگ کردها در آن، به ویژه در سوریه، است. این کشور می‌خواهد از اتحاد کردها با بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای جلوگیری کرده و نقش بیشتری در معادلات ایفا کند.
فشار بر پ‌ک‌ک و رویکرد دموکراتیزاسیون نیز مهم است؛ پ‌ک‌ک نیز با درک فشارهای منطقه‌ای، از جمله وضعیت دولت عراق، تحریم‌ها و برچسب تروریستی که هم ترکیه و هم اروپا به آن زده‌اند، به دنبال گذار به فاز دموکراتیزاسیون و حل مسائل از طریق روندهای سیاسی در داخل ترکیه است.
ج) عوامل بین‌المللی
بهبود وجهه بین‌المللی ترکیه نیز مهم است؛ منازعه نظامی با کردها همواره هزینه‌های زیادی برای ترکیه در پی داشته و تصویر منفی در زمینه حقوق بشر و دموکراتیزاسیون ایجاد کرده است. این مسئله یکی از موانع اصلی پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا بوده است. حل این منازعه می‌تواند به بهبود وجهه بین‌المللی ترکیه کمک کند.
پیشبرد پروژه‌های اقتصادی هم مطرح است؛ ترکیه برای پیشبرد پروژه‌های اقتصادی در مناطق پیرامونی به ثبات و صلح نیاز دارد. جنگ و منازعه، مانع اصلی تحقق این اهداف اقتصادی است.
در مورد اینکه انحلال پ‌ک‌ک چه پیامدهای بالقوه‌ای برای سیاست داخلی و خارجی ترکیه دارد و خواهد داشت، می‌توان به نکات زیر پرداخت:
انحلال پ‌ک‌ک می‌تواند تأثیرات قابل توجهی بر سیاست داخلی ترکیه داشته باشد. شاید بتواند به کاهش تنش‌ها و افزایش ثبات در جنوب شرق کشور بینجامد. اما، در عین حال، چگونگی مدیریت این روند و جذب مجدد اعضای پ‌ک‌ک به جامعه و همچنین واکنش‌های جامعه بین‌المللی، بر سیاست خارجی ترکیه تأثیر خواهد گذاشت. انحلال پ‌ک‌ک می‌تواند به “امنیتی‌زدایی” از مسئله کردها در داخل ترکیه منجر شود. این امر فضای گفت‌وگو بین طرفین را فراهم کرده و روند دموکراتیزاسیون را آغاز می‌کند. سیاست داخلی ترکیه به سمت یک وادی دموکراتیک‌تر مبتنی بر انتخابات و حقوق شهروندی پیش خواهد رفت. یکی از مهمترین پیامدها، تدوین قانون اساسی جدید است که هم اردوغان و هم کردها بر ضرورت آن تأکید دارند. پ‌ک‌ک نیز به دنبال اصلاح قانون اساسی با تأکید بر شهروندی یکسان و برابر کردها و ترک‌هاست. البته، این روند با انتقاداتی نیز همراه است؛ اگر هدف اصلی اردوغان صرفاً ماندن در قدرت باشد، نگاه ابزاری به مذاکرات می‌تواند به بی‌اعتمادی و شکست روند منجر شود. در عرصه بین‌المللی نیز، پرونده کردی در سیاست خارجی ترکیه که امنیتی شده بود، دوباره “غیرامنیتی” خواهد شد. این امر بر غیرامنیتی شدن سیاست خارجی ترکیه، به ویژه در روابط با کشورهای همسایه، تأثیر مثبت خواهد گذاشت و از منظر مکتب کپنهاگ، قابل تحلیل است.
با فرض انحلال کامل پ‌ک‌ک، این مسأله تأثیرات عمده ایدئولوژیک، سیاسی و فرهنگی بر جامعه کردی در ترکیه و منطقه دارد. مسئله کردی در ترکیه از همان ابتدا به یک منازعه هویتی تبدیل شد. هویت کردی در داخل ترکیه سه مرحله مهم را طی کرده است:
- مرحله انکار: عدم به رسمیت شناختن هویت کردی در گفتمان غالب ترکیه.
- مرحله اذعان: پذیرش وجود کردها در ترکیه.
- مرحله پذیرش (محدود): پذیرش محدود حقوق فرهنگی کردها.
در صورت موفقیت روند انحلال پ‌ک‌ک و حل منازعه، تأثیرات عمیقی بر هویت کردی در ترکیه و منطقه خواهد داشت. این مسئله می‌تواند منجر به تغییر در دیدگاه‌ها و نگرش‌ها نسبت به این پ‌ک‌ک شود و فرصتی برای گفتگو و حل و فصل اختلافات باشد. همین طور، تأثیرات مهمی در حوزه حل منازعه هویتی پدید خواهد آمد. این امر به دموکراتیزاسیون در داخل ترکیه و ایجاد شهروندی برابر برای کردها و ترک‌ها منجر خواهد شد، که به معنای رفع یک منازعه هویتی است. این تأثیرات نه تنها در داخل، بلکه در عرصه منطقه‌ای نیز تسری پیدا کرده و به جای “منازعه هویتی”، شاهد “همکاری هویتی” خواهیم بود. این همکاری می‌تواند به پیشبرد صلح داخلی و منطقه‌ای کمک شایانی کند. با این حال، باید دید که آیا این روند به طور واقعی منجر به حل مشکلات اساسی و تاریخی جامعه کردی در ترکیه خواهد شد یا نه. علاوه بر این، این تحولات در منطقه می‌تواند بر سایر گروه‌های قومی و سیاسی در منطقه نیز تأثیر بگذارد.
موفقیت این روند به متغیرهای مهمی بستگی دارد، از جمله: عدم نگاه ابزاری حاکمیت به مسئله صلح، شکل‌گیری اعتماد متقابل بین طرفین، و وجود یک ساختار مشخص گفتگو برای تضمین دستاوردهای آینده. تلاش برای ایجاد صلح پایدار و حل و فصل اختلافات، نیازمند استراتژی‌های بلندمدت و همکاری همه جانبه است. در صورت تحقق این موارد، انحلال پ‌ک‌ک می‌تواند فصل جدیدی را در تاریخ ترکیه و منطقه رقم بزند که با ثبات، دموکراسی و همکاری‌های منطقه‌ای همراه خواهد بود.
