رقابت ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی و نقش راهبردی هند
برای مثال، هند و ارمنستان از سال ۲۰۲۰ به طور پیوسته همکاری دفاعی خود را تقویت کرده‌اند که ناشی از نیاز مشترک به اتحادهای استراتژیک در یک چشم‌انداز ژئوپلیتیکی آشفته است. برای ارمنستان، یک کشور کوچک محصور در خشکی در قفقاز جنوبی، تهدیدات امنیتی مداوم از سوی همسایه‌اش آذربایجان، تغییر از وابستگی سنتی خود به حمایت نظامی روسیه را ضروری کرده است.
اندیشکده زاویه – اختصاصی: قفقاز جنوبی شامل ارمنستان، آذربایجان و گرجستان، منطقه‌ای کوچک اما از نظر ژئوپلیتیکی مهم بوده که مستعد تشدید رقابت بین قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی است. همچنین، این منطقه در چهارراه راهبردی بین اروپا و آسیا قرار دارد.
جنگ قره‌باغ کوهستانی در سال ۲۰۲۰، موازنه قدرت منطقه‌ای را به طور قابل توجهی به نفع آذربایجان تغییر داده است. باکو نه تنها از مزیت نظامی و جغرافیایی قابل توجهی نسبت به ایروان دارد، بلکه از حمایت ترکیه را برخوردار است.
روابط ارمنستان با ضامن سنتی امنیت خود یعنی روسیه، به دلیل‌عدم پایبندی مسکو به تعهدات امنیتی خود در قبال قره‌باغ و ارمنستان، تیره شده است. این عدم تعادل قدرت، امنیت منطقه‌ای را بی‌ثبات و مستعد درگیری مجدد می‌کند. البته کاهش نفوذ روسیه و همچنین نیاز به مسیرهای حمل و نقل جایگزین برای اتصال آسیا به اروپا، رقابت ژئوپلیتیکی را در منطقه تشدید کرده است. پروژه‌های ترانزیتی محور این رقابت هستند که منافع روسیه، ایران، ترکیه، هند، چین و ایالات متحده را تحت تاثیر قرار می‌گیرد.
ارمنستان به دنبال تقویت توان دفاعی خود است تا از هرگونه حمله احتمالی جمهوری آذربایجان جلوگیری کند. در این راستا، ایروان در پی بازسازی ارتش، تقویت مجتمع نظامی-صنعتی و پیگیری راهبرد تنوع‌بخشی شرکا در بخش دفاعی است. یکی از مهم‌ترین شرکای جدید ارمنستان در این زمینه، هند است. روابط هند و ارمنستان در سال‌های اخیر گسترش و مبادلات دوجانبه و از همه مهمتر روابط دفاعی تقویت شده، است. این امر هند را به تأمین‌کننده اصلی سلاح ارمنستان تبدیل کرد.
رقابت ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی
قفقاز جنوبی، نمونه کوچکی از رقابت ژئوپلیتیکی است که منافع و پویایی قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی را بازتاب می‌دهد. از نظر تاریخی، روسیه، ترکیه و ایران برای نفوذ در منطقه با هم رقابت کرده‌اند، اما روسیه قدرت مسلط بوده است. البته پس از سال ۲۰۲۰ و به دلیل جنگ روسیه و اوکراین، حضور روسیه در منطقه رو به کاهش گذاشت. این امر باعث ایجاد خلاء قدرت شد و در نتیجه، قدرت‌های منطقه‌ای و همچنین خارجی را بر آن داشت تا حضور خود را در قفقاز جنوبی تثبیت یا افزایش دهند.
در حالی که ترکیه کریدور زنگزور را پروژه‌ای برای جاه‌طلبی‌های خود و ادغام ترکیه با کشورهای ترک آسیای مرکزی می‌داند، ایران این‌گونه جاه‌طلبی‌ها را ندارد. ایران در درجه نخست تمایل به حفظ امنیت مرزهای خود و توسعه مسیرهای ترانزیتی با ارمنستان و آذربایجان دارد. از همین رو، تهران همواره مخالفت شدید خود را با هرگونه تغییر ژئوپلیتیکی و نقش تمامیت ارضی ارمنستان ابراز کرده است.
همچنین، اتحادیه اروپا و ایالات متحده نیز به دنبال نفوذ در قفقاز هستند که نمونه بارز آن ورود ایالات متحده به کریدور زنگزور یا همان مسیر ترامپ است. کشورهای آسیایی مانند چین و هند نیز به دنبال تعامل با قفقاز هستند، بطوری‌که هر دو کشور به مسیرهای ترانزیتی قفقاز چشم داشته و منافع آن‌ها در بهره‌برداری از پتانسیل‌های منطقه‌ای در این حوزه است. علاوه بر این، هند با توجه به فروش بالای تسلیحات و سایر عناصر همکاری دفاعی دوجانبه، منافع نظامی در ارمنستان دارد.
منافع دهلی در کریدورهای قفقاز
هند روابط خوبی با هر سه کشور منطقه دارد، هرچند که منافع راهبردی آن عمدتاً با ارمنستان همسو است. هند یکی از بنیانگذاران کریدور شمال-جنوب است که برخی از مسیرهای آن شامل قفقاز نیز میشود. یکی از این مسیرها هند را از طریق ایران و آذربایجان به روسیه متصل می‌کند. شاخه دیگر می‌تواند از هند به اروپا از طریق ایران، ارمنستان و گرجستان امتداد یابد. این مسیر پس از عملیاتی شدن، کوتاه‌ترین مسیر از هند به اروپا خواهد بود و هزینه‌های ترانزیت «تن بر کیلومتر» بار را ۲ دلار کاهش می‌دهد.
طبق برخی برآوردها، جاده در حال ساخت سیونیک، سفر ۱ ساعت و ۲۰ دقیقه‌ای را به تنها ۲۰ دقیقه کاهش می‌دهد. در این راستا، هند ترجیح می‌دهد به جای مسیر آذربایجان به عنوان متحد راهبردی پاکستان، مسیر ترانزیتی از طریق ارمنستان را گسترش دهد. این کریدور اختلالات کانال سوئز را حذف و ظرفیت‌های ترانزیت ارمنستان را به میزان زیادی افزایش می‌دهد و آن را به عنوان دروازه قابل اعتماد برای صادرات هند به اروپا تبدیل می‌کند. موانع اصلی توسعه این پروژه؛ تحریم‌های ایران، وضعیت امنیتی ناپایدار منطقه و همچنین تهدید حمله آذربایجان به استان سیونیک ارمنستان است.
بنابراین، تمامیت ارضی ارمنستان و ثبات کلی در قفقاز جنوبی برای اجرای بخش ارمنی کریدور شمال-جنوب و هر پروژه اقتصادی دیگر در منطقه ضروری است. ساخت بخش ارمنی کریدور شمال-جنوب اهمیت ژئوپلیتیکی و اقتصادی به روابط هند و ارمنستان می‌افزاید و بر محاسبات راهبردی هند مانند کاهش نفوذ چین در منطقه تأثیر می‌گذارد.
همکاری‌های دفاعی
از سال ۲۰۲۲، ارمنستان و هند قراردادهای تسلیحاتی به ارزش بیش از ۱.۵ میلیارد دلار را امضا کرده‌اند. این قراردادها شامل سامانه‌های راکت‌انداز چندگانه پیناکا، رادارهای مکان‌یاب سلاح SWATHI، موشک‌های ضد تانک، سامانه‌های ضد هوایی آکاش، توپ‌های توپخانه‌ای، سامانه‌های ضد پهپاد Zen و سایر سلاح‌هایی است که در هند تولید می‌شوند.
در سه سال اخیر، هند به بزرگ‌ترین تأمین‌کننده تسلیحات ارمنستان تبدیل و جایگزین روسیه شده است که به‌طور سنتی تنها تأمین‌کننده تسلیحات ارمنستان بود. اگرچه هند به دنبال رقابت با روسیه برای تسلط منطقه‌ای نیست، اما این امر گویای تغییر بی‌سابقه در ساختار دفاعی ارمنستان است.
همچنین، ارمنستان اکنون بزرگ‌ترین خریدار سلاح‌های ساخت هند است که اهمیت ارمنستان را برای دهلی افزایش می‌دهد. این روابط دفاعی دوجانبه، اهمیت ژئوپلیتیکی بزرگی برای هند دارد، چرا که این کشور نگران اتحاد نظامی و سیاسی ترکیه-آذربایجان-پاکستان است. از همین روی، قصد دارد در برابر این اتحاد موازنه برقرار کند.
باکو از هند و فرانسه به دلیل دامن زدن به رقابت تسلیحاتی در قفقاز انتقاد کرده است. اما هند با تأکید بر حق خود برای فروش سلاح و ارتقای صادرات دفاعی خود، به این انتقادات پاسخ داد.
نتیجه‌گیری
احیای روابط هند و ارمنستان، گویای مشارکت نوظهور هند در قفقاز جنوبی است. ساخت کریدور شمال-جنوب که هند را از طریق ایران و ارمنستان به اروپا متصل می‌کند، می‌تواند حضور هند در قفقاز جنوبی را تقویت و مسیر جایگزین مهمی را فراهم کند. اگر پروژه «کریدور زنگزور» آذربایجان محقق شود، پتانسیل هند برای دسترسی به اروپا از طریق ارمنستان مسدود خواهد شد. همچنین به گسترش ترکیه و تقویت اتحاد ترکیه-آذربایجان-پاکستان کمک خواهد کرد که چالش‌های جدیدی را برای ارمنستان و هند ایجاد می‌کند.
مشارکت دفاعی هند-ارمنستان در راستای راهبرد تنوع‌بخشی ارمنستان بوده و وابستگی آن را به تامین سلاح‌های روسیه کاهش داده می‌دهد. همچنین، ارمنستان با تقویت ظرفیت دفاعی خود در برابر حمله احتمالی آذربایجان، آماده میشود.
