آیا ارمنستان در حال فاصله از ایران و نزدیکی به اسرائیل است؟!
مؤسسه استراتژی و امنیت اورشلیم با انتشار گزارشی نوشت: سفر اخیر واهان کاستانیان، معاون وزیر خارجه ارمنستان، به اسرائیل نشاندهنده تحولی بزرگ در سیاست خارجی ایروان است. این دیدار در حالی انجام شد که ارمنستان در حال پیشبرد طرح صلح با آذربایجان و مشارکت در پروژهی کریدور زنگزور (TRIPP) است که نشانه آشکار میل ایروان به غرب و کاستن از وابستگی خود به روسیه و ایران است. در سوی مقابل، تهران با نگرانی این روند را تهدیدی مستقیم برای نفوذ منطقهای خود میداند.
اندیشکده زاویه – ترجمه اختصاصی: واهان کاستانیان، معاون وزیر امور خارجه ارمنستان، در ۲۷ نوامبر ۲۰۲۵ از اسرائیل بازدید کرد و در یک سری جلسات با مقامات ارشد اسرائیلی شرکت داشت. چنین سفرهایی به ندرت انجام میشود، زیرا روابط بین دو کشور مدتهاست که عمدتاً در یک وضعیت بیطرف باقیمانده است. سفر فعلی را میتوان تاریخی دانست زیرا نشاندهنده تحولی قابل توجه در روابط بین اسرائیل و ارمنستان است. در حالی که روابط نزدیکتر بین اورشلیم و ایروان مورد استقبال است، موانع قابل توجهی هنوز باید برطرف شوند.
ارمنستان همواره نسبت به حمایت اسرائیل از آذربایجان که با آن همکاری استراتژیک در حوزههای مختلف از اقتصاد گرفته تا امنیت را حفظ میکند، محتاط بوده است. با این حال، روابط اسرائیل با آذربایجان بلافاصله پس از استقلال آذربایجان برقرار شد و همکاری استراتژیک با باکو هرگز با هدف هدف قرار دادن ارمنستان نبوده است. علاوه بر این، ارمنستان همچنان با ایران که عمیقاً با موجودیت اسرائیل خصومت دارد، همسو است.
اسرائیل همچنین نگرانی خود را در مورد افزایش یهودستیزی در ارمنستان ابراز کرده است. در سالهای اخیر، چندین اقدام خرابکارانه علیه اماکن یهودی، از جمله چهار حمله به یک کنیسه در ایروان، پایتخت، رخ داده است. محتوای یهودستیزانه در رسانههای اجتماعی ارمنستان نیز افزایش یافته است، به ویژه در واکنش به تحویل سلاحهای اسرائیل به آذربایجان. لابی ارمنی در ایالات متحده تلاش کرده است تا کنگره را تحت فشار قرار دهد تا کمکهای نظامی آمریکا به اسرائیل را محدود کند، مگر اینکه اورشلیم از ارائه سلاح به باکو دست بردارد..
یک اختلاف ملکی در اورشلیم نیز قابل توجه است. اسقفنشین ارمنی قطعه زمینی به نام «گان هاپارا» را برای یک پروژه هتل به یک توسعهدهنده اسرائیلی فروخت، اما بعداً در میان واکنشهای عمومی از این معامله عقبنشینی کرد. آنچه که به عنوان یک اختلاف تجاری آغاز شد، به یک رسوایی سیاسی بزرگ تبدیل شد و اعتراضات و اتهامات «پاکسازی قومی» علیه اسرائیل را به دنبال داشت. ارمنیهای مقیم اسرائیل و ایالات متحده، به همراه کانالهای تبلیغاتی مخالف اسرائیل از جمله فلسطین و ایران، از این اختلاف برای ایجاد شباهت با غزه و تقویت ادعاهایی مبنی بر اینکه «اسرائیلیها نه تنها فلسطینیها، بلکه ارمنیها را نیز اخراج میکنند» سوءاستفاده کردند. در 24 ژوئن، حماس از به رسمیت شناختن کشور فلسطین توسط ارمنستان استقبال کرد.
اسرائیل نگران همسویی دیرینه ارمنستان با سیاستهای ایران است. برای روشن شدن موضوع، نگرانیهای اسرائیل مربوط به روابط ارمنستان با ایران نیست، بلکه مربوط به سهلانگاری ایروان در قبال خواستههای تهران در حوزههایی غیرمرتبط با همکاریهای عادی بین کشورهای همسایه است. به عنوان مثال، ارمنستان به ایران و روسیه در دور زدن تحریمها کمک میکند. تهران نیز به نوبه خود، برای همکاری خود با ایروان ارزش قائل است و بارها در مورد این رابطه، اظهارات تهدیدآمیزی علیه آذربایجان منتشر کرده است.
با این حال، زمان و هدف سفر کاستانیان عمدی بود. تمرکز اصلی بر روی مسیر ترامپ برای صلح و رفاه (TRIPP) بود که بیشتر با نام کریدور زنگزور شناخته میشود. این پروژه با هدف ایجاد یک مسیر حمل و نقل تقریباً 40 مایلی، مناطق غربی آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان، یک منطقه محصور در خشکی آذربایجان که در امتداد مرز ارمنستان و ایران قرار دارد، متصل میکند. در صورت موفقیت، این پروژه یک ارتباط زمینی مستقیم از ترکیه به آذربایجان و فراتر از آن – از طریق دریای خزر – به آسیای میانه و چین برقرار خواهد کرد.
اسرائیل، طرح TRIPP را فرصتی امیدوارکننده برای افزایش همکاریهای اقتصادی منطقهای میداند، در حالی که ایران آن را تهدیدی مستقیم برای منافع خود میداند، زیرا مانع از توانایی ایران در ایجاد مانع در مبادلات تجاری در طول آن مسیر میشود. اگر این پروژه تکمیل شود، ایران در واقع نفوذ خود را بر ارمنستان و آذربایجان از دست خواهد داد. کوستانیان از جمله مقامات ارمنی است که مسئول هماهنگی لجستیک این پروژه با ایالات متحده است.
مشارکت کاستانیان، تلاش ارمنستان برای نزدیک شدن به غرب، علیرغم واکنش احتمالی ایران، را برجسته میکند. منافع اصلی اسرائیل در TRIPP حول حمایت از اهداف ایالات متحده و آذربایجان و دور زدن ایران میچرخد، که میتواند منجر به نظارت ایالات متحده بر مرز تهران با ارمنستان شود. ایران به شدت با این مسیر مخالف است، رزمایشهای نظامی انجام داده و این کریدور را «خط قرمز» نامیده است. با این وجود، ارمنستان به عنوان بخشی از آتشبس ۲۰۲۰ به آذربایجان دسترسی به نخجوان را اعطا کرد و بعداً پس از گفتگو با رهبران آذربایجان، حقوق توسعه انحصاری را به ایالات متحده اعطا کرد. مقامات ایرانی این کریدور را یک تهدید امنیتی توصیف کردهاند، اما ارمنستان به ایران اطمینان داده است که به مرزهای خود احترام خواهد گذاشت.
برای ارمنستان، طرح TRIPP به دلیل مزایای اقتصادی قابل توجهی که ایروان در صورت موفقیت پروژه میتواند از آن بهرهمند شود، بسیار مهم است. علاوه بر این، به ارمنستان کمک میکند تا به تدریج وابستگی خود به روسیه را کاهش دهد. به همین دلیل است که نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، با وجود مواجهه با انتقادات شدید در داخل، از سوی کلیسا و مخالفان و البته ایران، از این کریدور حمایت میکند.
با تجربه در ایالات متحده و ایران، را برای نظارت بر TRIPP منصوب کرد. دیدارهای بعدی کوستانیان با مقامات ایرانی، اذعان ارمنستان به نقش ایران در موفقیت این پروژه را برجسته میکند. سفر اخیر او به اسرائیل نشان دهنده تمایل ایروان برای پذیرش خطر عدم تایید ایران برای پیشبرد این ابتکار و تقویت روابط با ایالات متحده و متحدانش است. گامهای بعدی تهران همچنان نامشخص است.
شایان ذکر است که علیرغم مزایای آشکاری که ارمنستان از تکمیل موفقیتآمیز پروژه TRIPP به دست میآورد، نخست وزیر نیکول پاشینیان با موانع جدی داخلی و بینالمللی روبرو است. کلیسای ارمنستان تلاشهای مخالفان ارمنی علیه دولت پاشینیان و تبلیغات علیه او توسط کمیته ملی ارمنیهای آمریکا – لابی ارمنی در ایالات متحده (ANCA) – را هماهنگ میکند.
در حال حاضر، ایران از انتقاد آشکار از ارمنستان به دلیل نزدیکی به اسرائیل خودداری میکند. با این حال، ایران از نزدیک درگیری داخلی ارمنستان را زیر نظر دارد و آشکارا از کلیسا که مخالف روند صلح با آذربایجان است، حمایت میکند. رسانههای ایران صراحتاً الهام علیاف، رئیس جمهور آذربایجان، را به خاطر ملاقات با خاخام آرتور اشنایر سرزنش میکنند، در حالی که او را به خصومت با کلیسای ارمنی متهم میکنند. رسانههای ایران همچنین مصاحبهای را به زبان فارسی با آرتور خاچیکیان، استاد مطالعات ارمنی استنفورد، منتشر کردهاند که انجیلیهای آمریکایی را به دلیل «حمایت سرسختانه از اسرائیل» به ایجاد شکاف در کلیسای ارمنی متهم میکند. او افزود که انجیلیها برای صهیونیستها و باکو کار میکنند.
در ۵ دسامبر، یک هفتهنامه ارمنی مقالهای در مورد ارامنه در اورشلیم منتشر کرد و آنها را به عنوان اقلیتی مورد تبعیض در اشغال اسرائیل توصیف کرد. نورهان مانوگیان، پاتریارک ارمنی اورشلیم، در دیدار با مایک هاکبی، سفیر ایالات متحده در اسرائیل، الزام کلیسا به پرداخت مالیات بر دارایی را آزار و اذیت مسیحیان توصیف کرد.
ANCA با مشارکت آذربایجان در نیروی حافظ صلح در غزه مخالفت کرده است. در 8 دسامبر،ANCA اظهارات دکتر بدروس در ماتوسیان، استاد تاریخ خاورمیانه مدرن و معاون رئیس گروه تاریخ در دانشگاه نبراسکا – لینکلن، را در X بازنشر کرد که در آن جمهوری ارمنستان را به خاطر «عدم حمایت از ارامنه در فلسطین» سرزنش میکرد. او افزود که دیاسپورای ارمنی به عنوان امتداد بالفعل ارمنستان نقش مهمی ایفا میکند.
نقش جمهوری آذربایجان در تحقق TRIPP بسیار مهم است. سفر معاون وزیر امور خارجه ارمنستان به اسرائیل، اولویتهای رهبری ارمنستان را که برای پیشبرد روند صلح با آذربایجان و در عین حال فاصله گرفتن از ایران و روسیه تلاش میکند، برجسته میکند. نه ایران و نه روسیه نتوانستهاند منافع ارمنستان را تضمین کنند. در حال حاضر، ملت قفقاز بدون متحد باقی مانده است، در حالی که دولت پاشینیان نه تنها باید روسیه و ایران، بلکه تلاشهای مخرب برخی از سازمانهای دیاسپورای ارمنی را نیز مدیریت کند. هیچ آشتی با اسرائیل برای ارمنستان امکانپذیر نخواهد بود مگر اینکه به این مسائل فوری رسیدگی کند. تصمیمگیرندگان آمریکایی باید این چالشها را تشخیص دهند و به ارمنستان در غلبه بر آنها کمک کنند.
