اف-۳۵ و خلأ دفاع هوایی ترکیه در نبود اس-400

پس از سال‌ها تنش میان ترکیه و آمریکا بر سر سامانه دفاعی اس‑۴۰۰ و پروژه جنگنده‌های اف‑۳۵، نشانه‌ها حاکی از آن است که دو کشور به مرحله‌ای تازه در روابط نظامی خود رسیده‌اند. واشینگتن احتمالاً در ماه‌های آینده مسیر تحویل جنگنده‌های رادارگریز را به آنکارا باز می‌کند. این مسأله می‌تواند موازنه امنیتی در شرق مدیترانه و ناتو را تحت تأثیر قرار دهد، هرچند کارشناسان بعید می‌دانند این تحول برتری هوایی اسرائیل را متزلزل کند.

فرشید پرهام، کارشناس مسائل ترکیه

اندیشکده زاویه: پس از سال‌ها تنش میان ترکیه و آمریکا بر سر فروش جنگنده‌های اف-۳۵، به نظر می‌رسد که موانع این پروژه تا حد زیادی برطرف شده است. در این میان، تام باراک، سفیر آمریکا در ترکیه اعلام کرد که ترکیه در آستانه کنار گذاشتن سامانه دفاع موشکی روسی اس-۴۰۰ قرار دارد و در نتیجه ظرف شش ماه آینده قادر خواهد بود جنگنده‌های رادارگریز اف-۳۵ را از آمریکا دریافت کند. باراک تایید کرد که چند فروند اف-۳۵ مدت‌هاست در آشیانه‌های آمریکا آماده تحویل هستند اما اختلافات سیاسی اجازه دریافت آن‌ها را نمی‌دهد. به گفته باراک، اختلافات در این باره پس از دیدار اخیر رؤسای جمهور دو کشور حل شده است.

سفیر آمریکا در ترکیه همچنین در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «ترکیه در صورتی که می‌خواهد به برنامه تولید اف-۳۵ به رهبری آمریکا و نیز خرید این جنگنده‌ها بازگردد، بایستی دیگر سامانه اس-۴۰۰ روسیه را نداشته باشد.» 

اختلاف بر سر خرید اف-35 در سال ۲۰۱۷ شروع شد که آنکارا ترجیح داد سامانه اس-۴۰۰ را از روسیه خریداری کند. واشینگتن سعی داشت ترکیه را متقاعد کند که سامانه آمریکایی پاتریوت را دریافت کند اما ترکیه در نهایت اولین محموله اس-۴۰۰ را در سال ۲۰۱۹ تحویل گرفت و این اقدام موجی از نارضایتی میان اعضای ناتو ایجاد کرد. قرار گرفتن این سامانه در خاک ترکیه از نگاه غربی‌ها تهدیدی بالقوه برای ناتو بود، زیرا به باور واشینگتن و متحدانش ترکیب اس-۴۰۰ با اف-۳۵ می‌توانست دسترسی روسیه به داده‌های حساس این جنگنده را تسهیل کند. همین نگرانی باعث شد ترکیه نه تنها از برنامه توسعه اف-۳۵ کنار گذاشته شود بلکه با تحریم‌هایی نیز روبه‌رو گردید.

موازنه‌سازی بین ترکیه و سایر شرکای واشینگتن

با وجود این پیش‌زمینه پرتنش، تغییر رویکرد اخیر آمریکا را می‌توان در چارچوب محاسبات ژئوپلیتیکی گسترده‌تر در سه حوزه کلیدی «شرق مدیترانه، غرب آسیا و ساختار امنیتی ناتو» تحلیل کرد. از آنجا که در شرق مدیترانه، آمریکا روابط نظامی خود با یونان را تقویت کرده و حتی این کشور را به اف-۳۵ مجهز کرده است، لذا چنین اقدامی بدون درنظر گرفتن حساسیت‌ آنکارا که سالهاست در تنش دائمی با یونان قرار دارد، می‌تواند به بی‌ثباتی خطرناک در این منطقه منجر شود. از دید واشینگتن، برقراری توازن میان دو شریک عضو ناتو برای جلوگیری از کشیده شدن اختلافات آن‌ها به بحران‌های غیرقابل کنترل ضروری است. به همین دلیل، باز کردن مسیر تحویل اف-۳۵ به ترکیه می‌تواند از بروز احساس طردشدگی راهبردی در آنکارا جلوگیری کند.

در غرب آسیا نیز آمریکا تعدادی از متحدان نزدیک خود از جمله رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی (در آینده نزدیک) را به اف-35 مجهز کرده است. بنابراین، اگر ترکیه خود را خارج از این چهارچوب ببیند احتمال گرایش بیشتر آن به سمت روسیه یا چین وجود دارد ولی واشینگتن تمایل دارد ترکیه را همچنان در حلقه متحدان خود نگه دارد و از فاصله گرفتن راهبردی این قدرت منطقه‌ای جلوگیری کند. همین ملاحظات امنیتی سبب شده که آمریکا در شرایط کنونی انعطاف بیشتری نسبت به گذشته نشان دهد و برخلاف میل باطنی جنگنده‌های پیشرفته خود را به  آنکارا بفروشد.

برتری هوایی به نفع ترکیه تغییر نمی‌کند

با وجود موافقت آمریکا، اکنون این پرسش مطرح می‌شود که آیا ترکیه با دریافت اف-۳۵ به اهداف نظامی و راهبردی خود دست خواهد یافت؟ بررسی سیاست‌های طولانی ‌مدت واشینگتن نشان می‌دهد که چنین تصوری چندان دقیق نیست. ایالات متحده دهه‌هاست بر یک اصل بنیادین در غرب آسیا پایبند مانده و آن هم حفظ برتری نظامی رژیم صهیونیستی در برابر سایر کشورها است. این اصل نه ‌تنها سیاست خرید و فروش تسلیحات در منطقه را تعیین می‌کند بلکه عملاً سطح پیشرفت جنگنده‌هایی را که به کشورهای مختلف تحویل می‌دهد محدود می‌سازد.

بنابراین می‌توان گفت نسخه‌ای از اف-۳۵ که ترکیه احتمالاً دریافت می‌کند، مشابه مدل‌هایی است که آمریکا به متحدانی مانند عربستان تحویل خواهد داد. نسخه‌هایی که از نظر توان عملیاتی و فناوری از سطح تجهیزاتی که در اختیار اسرائیل قرار دارد پایین‌تر هستند. در نتیجه، ترکیه حتی با ورود اف-۳۵ به ناوگان خود نیز نمی‌تواند موازنه هوایی با تل‌آویو را تغییر دهد.

با توجه به اینکه اف-۳۵ از فاصله دور نیز توسط کشور سازنده قابل کنترل است، بنابراین در صورت بروز درگیری میان ترکیه و اسرائیل که با توجه به تنش‌های اخیر چندان دور از انتظار نیست، واشینگتن می‌تواند این جنگنده‌ها را به لحاظ فنی از کار انداخته و توان عملیاتی آن‌ها را خنثی کند. در این صورت، آنکارا عملاً در برابر تهدید اسرائیل آسیب‌پذیر خواهد بود و با کنار گذاشتن سامانه اس-۴۰۰ و تکیه بر جنگنده‌های آمریکایی، وضعیتی شبیه «از اینجا رانده و از آنجا مانده» پیدا می‌کند.

از سوی دیگر، در مدیترانه شرقی نیز شرایط مشابه غرب آسیا حاکم است. طی دهه گذشته، ائتلاف تازه‌ای میان اسرائیل، یونان و قبرس در عرصه امنیتی و انرژی‏ شکل گرفته که از حمایت غرب برخوردار است و این محور برنامه‌های مشترکی برای استخراج انرژی و ایجاد مسیرهای جایگزین تأمین گاز اروپا دنبال می‌کند. در چنین شرایطی، واشینگتن تمایلی ندارد ترکیه با برخورداری از توان هوایی پیشرفته، تعادل این ساختار را برهم زده یا بر پروژه‌های انرژی غرب‌محور تأثیر منفی بگذارد. بنابراین، از دید واشینگتن، تسلیح ترکیه به سطحی که بتواند معادلات منطقه را دستخوش تغییر اساسی کند بعید است.

تقویت توان دفاعی ترکیه مقابل رقبا

یکی از محورهای اساسی در سیاست دفاعی ترکیه، رقابت شدیدی است که میان کشورهای اسلامی برای دستیابی به برتری نظامی منطقه‌ای در جریان است که آنکارا را واداشته با سرعت بیشتری توان دفاعی خود را تقویت کند. عربستان و امارات به عنوان رقبای جدی ترکیه طی سالهای گذشته با خرید سامانه‌های دفاعی و جنگنده‌های پیشرفته از آمریکا بنیه دفاعی خود را تقویت کرده‌اند. حتی عربستان از طریق توافق امنیتی با واشینگتن موقعیت راهبردی‌ خود را تثبیت کرده و امارات نیز خواهان مجهز شدن به اف-۳۵ است. ترکیه به همراه قطر که در جبهه مقابل محور سعودی – ابوظبی قرار دارند و به جریان اخوان المسلمین نزدیکتر هستند نمی‌خواهند در رقابت تسلیحاتی منطقه عقب بمانند. از این منظر، دریافت اف-۳۵ برای ترکیه بخشی از رقابت ژئوپلیتیکی و ایدئولوژیک داخلی جهان اسلام نیز محسوب می‌شود.

با وجود تمامی این محاسبات، کنار گذاشتن اس-۴۰۰ و تکیه صرف بر اف-۳۵ برای ترکیه پیامدهایی دارد که نمی‌توان از آن‌ها چشم‌پوشی کرد. اس-۴۰۰ یکی از پیشرفته‌ترین سامانه‌های دفاع هوایی جهان است و توانایی رهگیری و درگیری با طیف گسترده‌ای از تهدیدات هوایی را دارد. بنابراین، ترکیه درحالی که رقبایش دارای سامانه‌های چندلایه و پیشرفته پدافندی هستند، با کنار گذاشتن یک سامانه قدرتمند مانند اس-۴۰۰ خود را در موقعیت آسیب‌پذیرتری قرار می‌دهد.

به این ترتیب، اگرچه احتمال دریافت اف-۳۵ یک موفقیت نمادین برای ترکیه به حساب می‌آید و بازگشت آن به مدار غرب را نشان می‌دهد اما واقعیت این است که تنها داشتن جنگنده‌های رادارگریز بدون پوشش پدافندی، در محیطی پیچیده مانند خاورمیانه بازدارندگی واقعی ‏ایجاد نمی‌کند‎.‎ در شرایط امروز، تأمین امنیت آسمان بدون یک سامانه پدافندی کارآمد ممکن نیست و کنار گذاشتن اس-۴۰۰ می‌تواند ترکیه را در موقعیتی قرار دهد که نه‌تنها از حفظ برتری پایدار هوایی محروم شود بلکه بخش مهمی از توان دفاع مستقل پیشین خود را نیز از دست بدهد.