ارزیابی وضعیت کنونی و چشمانداز صلح کردی و انحلال پ.ک.ک
اولین بار نیست که پ.ک.ک انحلال خود را اعلام میکند. شاید بتوان با نگاه به تاریخ نه چندان دور پ.ک.ک و بازگشت به صحنه پس از اعلام چندینباره انحلال خود در طول سالهای حیات خود، گفت این سازمان این دفعه نیز همچون گذشته به طور واقعی منحل نخواهد شد.
علی کاظمخانلو، کارشناس مسائل قفقاز
اندیشکده زاویه: جامعه ترکیه بار دیگر در سال 1403/2025 شاهد مذاکرات صلح کردی میان دولت و پ.ک.ک بوده است. اگرچه گامهای بزرگی در این مسیر برداشته شده است، اما این مذاکرات تا به امروز نه تنها به نتیجه نهایی نرسیده است، بلکه برخی مواضع و اظهارنظرهای دو طرف، سرنوشت آن را در هالهای از ابهام فرو برده است.
اهمیت این موضوع از این جهت است که پ.ک.ک یکی از عوامل بسیار مهم در چالشهای سیاسی ـ امنیتی میان ایران و ترکیه است. تغییر روابط ترکیه با پ.ک.ک در مسیر صلح میتواند نه تنها بر روابط آنکارا ـ تهران، بلکه بر مسائل منطقه و حتی فراتر از آن نیز تأثیر بگذارد. از اینرو، درک ابعاد صلح کردی و وضعیت موجود آن، برای بسیاری از کشورها حائز اهمیت است.
رسیدن به این درک، در وهله اول نیازمند فهم دلایل دو طرف برای قدم گذاشتن در روند صلح کردی است. رفتارهای گذشته و کنونی پ.ک.ک، وضعیت سیاسی، نظامی و امنیتی این سازمان و همچنین وضعیت ترکیه و منطقه، دو فرضیه را ـ که هر کدام بخشی از واقعیت را در خود دارد ـ درباره دلایل انحلال پ.ک.ک پیش روی ما قرار میدهد:
فرضیه نخست؛ این روند از نقطهای غیرطبیعی آغاز شد. چرا که دولت باغچهلی، رهبر حزب حرکت ملی برای مذاکره با اوجالان پیش قدم شد، سیاستمداری که تا پیش از آن، خواستار اعدام اوجالان و سرکوب شدید پ.ک.ک بود و به اردوغان به دلیل مذاکرات صلح قبلی با این سازمان در سال 2013، تاخته بود. براین اساس، به نظر میرسد سخن گفتن باغچهلی از صلح با کردها به معنی تغییر فکری او نیست، بلکه نوعی اولتیاتوم به طرف مقابل است. اردوغان و باغچهلی با پیش قدم شدن برای صلح، خود را به جامعه ترکیه و بینالملل خواستار مذاکره و صلح نشان دادند تا اقدامهای خود را علیه پ.ک.ک در صورت نپذیرفتن صلح، و همینطور در قبال جناح سیاسی داخل کشور مقبول و مشروع جلوه دهند.
پ.ک.ک باید در پاسخ به درخواست اردوغان و باغچهلی، از آمادگی خود برای صلح سخن میگفت؛ در غیر اینصورت زمینه را برای حملههای گستردهای علیه خود که توجیه شده است، فراهم میکرد. بنابراین، پ.ک.ک برای اینکه از طرف جامعه داخلی و بینالمللی به خشونت و بیتفاوتی به صلح متهم نشود، مذاکره با نمایندگان دولت را پذیرفت و عبدالله اوجالان، رهبر پ.ک.ک، طی بیانیهای در 07 اسفند 1403/25 فوریه 2025، از قصد خود برای انحلال این سازمان سخن گفت.
پ.ک.ک در ادامه چند گام عملی نیز برداشت. پ.ک.ک با اجابت درخواست «آپو»، کنگره دوازدهم سازمان را از 15 تا 17 اردیبهشت 1404/۵ تا ۷ مه 2025 برگزار کرد که در نتیجه آن، انحلال این حزب به طور رسمی در ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۴/12 مه 2025 اعلام شد. در ادامه این روند، پ.ک.ک در روز 20 تیر 1404/11 ژوئیه 2025 به شکل نمادین سلاح 30 نفر از اعضای خود را در اقلیم کردستان عراق و با نظارت حزب دموکرات کردستان در آتش سوزاند و نام خود را به «گروه صلح و جامعه دموکراتیک» تغییر داد.
در واقع، این گامها اعلام آمادگی پ.ک.ک برای صلح است. اگر دولت بپذیرد اوجالان را آزاد کند و با کردها دموکراتیک رفتار کند، یک بُرد خواهد بود و اگر این شرط را نپذیرد نیز پ.ک.ک نه تنها چیزی را از دست نمیدهد، بلکه علاوه بر خنثی کردن توطئه، خود را مدافع صلح و دولت را مقصر اصلی رفتارهای خشونتآمیز معرفی میکند.
فرضیه دوم؛ این فرضیه دلیل تصمیم سران پ.ک.ک برای انحلال را در وضعیت نامساعد این سازمان در برابر دولت ترکیه در داخل و خارج میبیند. اوجالان با آگاهی از ضعف پ.ک.ک در برابر دولت، مذموم بودن و نتیجهبخش نبودن مبارزه مسلحانه و گروههای شبهنظامی در دنیای امروز، افزایش قدرت دولت ترکیه در داخل و منطقه و در نتیجه تنگ شدن فضا برای فعالیت سازمان به این نتیجه رسید که با روش مسلحانه نهتنها پیروزی در برابر دولت امکانپذیر نیست، بلکه احتمال ضربهها و شکستهای سنگین زیاد است. بنابراین، هم برای حفظ مبارزه، هم برای جلوگیری از آسیبهای شدید مادی و غیرمادی، بهتر است مبارزه از طریق روشهای دیگر، از جمله روش سیاسی پیگیری شود.
به نظر میرسد رؤسای پ.ک.ک و همچنین، رؤسای حزب کردی دم که همیشه به همکاری با پ.ک.ک متهم و محکوم شده اند، به این درک رسیدهاند که با روش سیاسی میتوانند نتیجه بهتری در عرصه سیاست ترکیه به دست آورند. انحلال پ.ک.ک علاوه بر اینکه رؤسا، شهرداریها و اعضای حزب دم را از اتهام و بازداشت توسط دولت اردوغان رها میکند، توان سازمان منحل شده را به پشتیبانی از این حزب میآورد. همچنین، آن دسته از کردهایی که به دلیل روش خشونتآمیز پ.ک.ک خود را از حزب دم دور و به حزب عدالت و توسعه نزدیک کرده بودند را نیز به پایگاه اجتماعی حزب کردی میآورد.
با توجه به این فرضیهها میتوان درباره سرنوشت پ.ک.ک سخن گفت. پ.ک.ک اولین بار نیست که انحلال خود را اعلام میکند. از اینرو، شاید بتوان با نگاه به تاریخ نه چندان دور پ.ک.ک و بازگشت به صحنه پس از اعلام چندینباره انحلال خود در طول سالهای حیات خود، گفت این سازمان این دفعه نیز همچون گذشته به طور واقعی منحل نمیشود. اما متغیرها و عواملی وجود دارد که ادامه فعالیت را برای این سازمان بسیار سخت میکند.
از مهمترین این متغیرها و عوامل میتوان به ضعف پ.ک.ک در حوزههای سیاسی و نظامی، مشکلات اقتصادی در پایگاه اجتماعی پ.ک.ک، تقویت بیش از پیش ترکیه، سقوط حکومت بشار اسد به عنوان حکومتی که پ.ک.ک از روابط با آن در مقابله با دولت ترکیه استفاده میکرد، در اختیار گرفتن حکومت سوریه توسط گروهی که روابط گستردهای با دولت اردوغان دارد، گامهای عراق برای افزایش روابط، به ویژه در حوزه اقتصاد با ترکیه و نیاز آن به ثبات که به سازمان ممنوعه خواندن پ.ک.ک توسط بغداد منجر شد، محدودیتهای به وجود آمده برای ایران در سوریه و در نتیجه تنگ شدن فضای فعالیت مسلحانه برای پ.ک.ک اشاره کرد. به همین دلیل، شاید بتوان گفت روند صلح کردی در سال 2025، جدیترین روند در میان روندهای گذشته است.
با وجود این، کردها در ترکیه از احقاق حقوق خود عقبنشینی نمیکنند. از اینرو، میتوان با قاطعیت گفت حتی اگر پ.ک.ک منحل شود، تا زمانی که کردها شاهد اصلاحات حقوقی و سیاسی ملموس درباره خود نباشند و مسیر دموکراتیکی برای حل مسأله کردی پیش گرفته نشود، روح این سازمان در مواضع و اقدامات این قوم باقی خواهد ماند.
با توجه به آنچه گفته شد، وضعیت موجود را میتوان به شکل زیر ترسیم کرد: پ.ک.ک بنا به دلایل مختلف، قدمهای ابتدایی را برداشته و منتظر قدمهای دولت است. دولت ترکیه به دلیل ملاحظات سیاسی و امنیتی، در قدم برداشتن محتاط است. کردها معتقدند دولت هنوز گام معناداری در مسیر صلح برنداشته است و احتیاط آن را به معنای عدم تمایل برای گام برداشتن در این مسیر تفسیر میکنند. به این ترتیب، در وضعیت موجود صلح کردی، «اسلحهها ساکتند، اما مشکلات سیاسی همچنان حل نشده باقی ماندهاند.» وضعیت، «صلح بدون عادیسازی» است؛ شبیه به یک درگیری منجمد که نه کاملاً فرو میپاشد و نه کاملاً حل میشود.
