سفر پاپ به ترکیه؛ تقویت صلح از مسیر گفتگوهای مذهبی

پاپ لئو چهاردهم، رهبر کاتولیک‌های جهان، در نخستین سفر خارجی خود به ترکیه، کشوری با اهمیت ژئوپلیتیک و مذهبی، رفت. این سفر چهار روزه که به ابتکار پاپ فقید فرانسیس برنامه‌ریزی شده بود، علاوه بر اینکه به تقویت صلح میان ادیان و احیای گفتگوهای کاتولیک – ارتدوکس تمرکز داشت، بلکه به‌عنوان تلاشی برای بازتعریف نقش واتیکان در نظم منطقه‌ای و مدیریت تنش‌های غرب با جهان اسلام تلقی می‌شود.

فرشید پرهام، کارشناس مسائل ترکیه

اندیشکده زاویه: پاپ لئو چهاردهم، رهبر کاتولیک‌های جهان در نخستین سفر خارجی خود روز پنجشنبه (6 آذر) به ترکیه رفت، سفری که از مدت‌ها قبل به عنوان یکی از حساس‌ترین رویدادهای دیپلماسی دینی سال مورد توجه قرار گرفته بود. پاپ سفر خود را با بازدید از آرامگاه مصطفی کمال آتاتورک و پیش از مراسم استقبال رسمی در کاخ ریاست جمهوری آغاز کرد.

برنامه‌های فشرده پاپ در این سفر چهار روزه علاوه‌بر دیدار با رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه، دیدار با «بارتولومیو یکم» (پاتریارک) قسطنطنیه، نشست مشترک با رهبران ادیان، ملاقات با اعضای جامعه‌های مسیحی ترکیه، بازدید از کلیسای جامع روح‌القدس (سنت اسپریت) در حربیه را شامل می‌شد. اردوغان و پاپ در دیدار خود، درباره مسائلی مانند مهاجرت اجباری، فقر، بی‌عدالتی، تغییرات اقلیمی و درگیری‌های مداوم در ‏سراسر جهان گفتگو کردند. ‏

این سفر در اصل به ابتکار پاپ فرانسیس برنامه‌ریزی شده بود که در ماه آوریل درگذشت و پس از مرگ او این مراسم به تعویق افتاد. با این سفر، لئو چهاردهم، پنجمین پاپ است که پس از پاپ پل ششم (۱۹۶۷)، ژان پل دوم (۱۹۷۹)، بندیکت شانزدهم (۲۰۰۶) و فرانچسکو (۲۰۱۴) از ترکیه بازدید می‌کند.

دولت ترکیه این سفر را نشانه‌ای از اراده مشترک برای تقویت صلح میان ادیان می‌داند، درحالی که بسیاری از ناظران بین‌المللی آن را تلاشی هدفمند از سوی واتیکان برای بازتعریف نقش خود در نظم متحول منطقه‌ای قلمداد می‌کنند. بنابراین، سفر پاپ به ترکیه را باید رویدادی چند لایه از نمادهای تاریخی، اهداف سیاسی و پیام‌های تمدنی دانست که هم در سطح داخلی ترکیه و هم در سطح روابط میان جهان اسلام و مسیحیت اهمیت دارد.

تقویت دیپلماسی بین ‌ادیانی

واتیکان طی دو دهه گذشته تلاش کرده گفتگو با جهان اسلام را از سطح «گفتار» به سطح «تعامل سیاسی و اخلاقی» منتقل کند و سفر پاپ به ترکیه در چنین روندی قابل ارزیابی است و نشان‌دهنده تلاش برای بازسازی فضای اعتماد است. از این رو، ترکیه به‌ دلیل ترکیب منحصربه‌فرد هویتی‌ خود، کشوری مسلمان با ارتباطات گسترده با غرب بستر مناسبی برای انتقال پیام همگرایی و همکاری دینی به ‌شمار می‌آید. پاپ نیز در سخنرانی خطاب به مقامات، اعضای جامعه مدنی و هیئت دیپلماتیک در ‏آنکارا گفت:«ترکیه با موقعیت جغرافیایی و تنوع فرهنگی و مذهبی خود، پلی طبیعی بین شرق و غرب و محل ‏تلاقی تمدن‌ها است».‏

لئو چهاردهم همچنین در دیدار با مقامات دینی ترکیه بر اصول مشترک مانند کرامت انسان، حرمت زندگی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی ادیان تأکید کرد، پیام‌هایی که به‌ویژه در فضایی که نیروهای افراطی در دو سوی جهان مسیحی و اسلامی دست به طرح روایت‌های تقابلی می‌زنند اهمیت بیشتری یافته است.

این سفر نه تنها در سطح نمادین بلکه در سطح راهبردی نیز مهم است. پاپ در این سفر تلاش کرد واتیکان را به عنوان بازیگری قابل اعتماد برای پیشبرد گفتگوهای بین‌تمدنی معرفی کند که می‌تواند در مدیریت تنش‌ها میان غرب و جهان اسلام یا در شکل‌دهی به ابتکارات مشترک بشردوستانه در بحران‌های منطقه‌ای اثرگذار باشد.

برای واتیکان تعامل با کشوری بزرگ و مسلمان که سابقه‌ای برجسته در تاریخ مسیحیت دارد بخشی از استراتژی بلندمدت برای ترویج همزیستی و تفاهم میان ادیان به ‌شمار می‌رود. آنهم در شرایطی که تصمیم دولت اردوغان برای تغییر کاربری «ایاصوفیه» واکنش‌های شدیدی را در میان برخی گروه‌های مسیحی برانگیخته بود.

احیای گفتگوهای کاتولیک – ارتدوکس

یکی از اهداف محوری این سفر، تقویت روابط واتیکان با کلیسای ارتدوکس بود. مقر تاریخی پاتریارک قسطنطنیه نه تنها برای ارتدوکس‌ها بلکه برای تمام مسیحیت شرقی معنایی عمیق دارد. دیدار پاپ با پاتریارک همراه با صدور بیانیه مشترک نشان‌دهنده اراده واتیکان برای برداشتن گام‌هایی عملی در مسیر وحدت مسیحیان است که از شکاف هزارساله میان دو شاخه بزرگ مسیحیت آغاز می‌شود و اکنون بار دیگر در پرتو چالش‌های جهانی نیازمند بازخوانی است.

بازدید پاپ از محل برگزاری اولین شورای «نیقیه» که در سال 325 توسط امپراتور کنستانتین تشکیل شد، اقدامی نمادین و مهم است و بخش اصلی جشن‌های هزار و هفتصدمین سالگرد این گردهمایی تاریخی وحدت مسیحیان را تشکیل می‌دهد. در این شورا، کشیشان اولیه اعتقادنامه مسیحیت را تدوین کردند که امروزه باورهای اصلی اکثر مسیحیان را بیان می‌کند. بنابراین، پاپ با برگزاری مراسم «عشای ربانی» در نیقیه نشان داد که واتیکان قصد دارد این شورا را دوباره احیا کرده و اتحاد بین مسیحیان کاتولیک و ارتدوکس را تقویت کند.

این سفر از این جهت اهمیت دارد که پاپ با شعار وحدت مسیحیان، پس از قرن‌ها بار دیگر پاتریارک قسطنطنیه، رهبر معنوی کلیسای ارتدکس را به رسمیت شناخت و به این ترتیب ترکیه در گفتمان وحدت مسیحی جایگاهی ویژه پیدا خواهد کرد. با وجود جدایی بین کلیساهای ارتدکس و کاتولیک در سال ۱۰۵۴ میلادی، روابط بین آنها در چند دهه گذشته به طور کلی تقویت شده است. کشیش جان کریساوگس، مشاور پاتریارک قسطنطنیه نیز در دیدار با پاپ گفت:«این مناسبت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا نشان دهنده تعهد به وحدت در جهانی از هم گسیخته و آشفته است».

این دیدار، علاوه‌بر اهمیت درون‌کلیسایی حامل پیام‌های سیاسی مهمی نیز هست. واتیکان از یکسو به دنبال تقویت همکاری با کلیساهای شرقی است و از سوی دیگر تلاش دارد با تحکیم روابط خود با حوزه ارتدوکس یونانی در برابر تنشهای سیاسی میان مسیحیت غرب و شرق نقشی متعادل‌تر داشته باشد. در این میان، ترکیه به‌ عنوان میزبان مهمترین نهاد ارتدوکسی بستر مناسبی برای پیشبرد دیپلماسی چندلایه و حساس فراهم می‌کند.

پیام‌های ژئوپلیتیکی سفر پاپ

ترکیه امروز فقط یک مرکز فرهنگی تاریخی نیست بلکه در محور رقابت‌های ژئوپلیتیکی قرار دارد. بحران‌هایی مانند جنگ سوریه، تنش‌های قفقاز، درگیری‌های مدیترانه شرقی و روابط ناپایدار آنکارا با اروپا، ترکیه را به بازیگری مهم تبدیل کرده و نقش این کشور را در منطقه برجسته‌تر می‌کند.

پاپ در سخنان خود از مسئولیت جهانی نسبت به سرنوشت پناهجویان، ضرورت گفتگو میان قدرت‌های منطقه‌ای و اهمیت جلوگیری از گسترش بحران‌های انسانی سخن گفت، مواضعی که همسو با سیاست‌های سنتی واتیکان در حوزه صلح‌سازی است اما این مواضع در صحنه ترکیه، معنای ژئوپلیتیکی تازه‌ای نیز می‌یابد.

 واتیکان با این سفر به ‌طور ضمنی بر نقش ترکیه در آینده امنیت منطقه غرب آسیا تأکید می‌کند و بسیاری از تحلیلگران این اقدام را پیام تشویق‌آمیز به اروپا برای تعامل سازنده‌تر با آنکارا می‌دانند. این سفر همچنین برای ترکیه فرصتی فراهم می‌کند تا در روابط پرتنش خود با غرب تصویری ملایم‌تر و گفتگومحورتر ارائه دهد که می‌تواند بر پرونده‌های مرتبط با اتحادیه اروپا، ناتو و ابتکارات منطقه‌ای تأثیر بگذارد.

اقلیت‌های مذهبی، آزمونی برای سیاست داخلی ترکیه

یکی از بخش‌های سفر پاپ، ارتباط او با اقلیت‌های مسیحی بود. اقلیت‌های مسیحی ترکیه با مسائلی نظیر محدودیت‌های حقوقی، کمبود روحانیون، وضعیت املاک مذهبی و فشارهای فرهنگی مواجه‌اند و انتظار داشتند پاپ از فرصت این سفر برای طرح مشکلات آنان بهره ببرد. بر اساس آمارهای غیررسمی حدود 200 هزار مسیحی در ترکیه زندگی می‌کنند که حدود یک درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهد، لذا برای چنین جامعه کوچکی، دیدار پاپ لئو فرصتی بود تا احساس کنند دیده می‌شوند.

لئو چهاردهم در سخنرانی‌های خود با لحنی محتاط اما روشن بر اهمیت حفظ میراث دینی، احترام به آزادی‌های مذهبی و ضرورت حمایت از جامعه‌های کوچک مسیحی تأکید کرد. پاپ با تأکید بر اینکه تسلط یک گروه در جامعه ترکیه می‌تواند به کثرت‌گرایی آن آسیب برساند، تأکید کرد:«جامعه تنها از طریق کثرت‌گرایی می‌تواند شکوفا شود» و خواستار احترام به کرامت همه ساکنان، از جمله زنان، خارجی‌ها و فقرا شد. این پیام‌ها از دید جامعه بین‌المللی می‌تواند نوعی فشار نرم بر دولت ترکیه تلقی شود، به‌ویژه در زمانی که آنکارا سعی دارد روابط خود را با غرب ترمیم کند.

واکنش دولت ترکیه نیز حاکی از تلاش برای مدیریت این محور است و مقامات این کشور همزمان با سفر پاپ تأکید کردند که ترکیه «دارای سنت همزیستی دینی» است و اقدامات لازم برای حمایت از اقلیت‌ها را انجام داده است. با این حال، سفر پاپ بار دیگر مسئله اقلیت‌ها را به عنوان یکی از شاخص‌های مهم ارزیابی وضعیت حقوق بشر در ترکیه برجسته کرد.

جمع‌بندی

سفر پاپ به استانبول رویدادی صرفاً مذهبی نبود بلکه نقطه تلاقی دیپلماسی دینی، ژئوپلیتیک منطقه‌ای، سیاست داخلی ترکیه و روابط میان ادیان بود. این سفر نشان داد که واتیکان در دوره پاپ جدید قصد دارد نقش فعال‌تری در سیاست جهانی ایفا کند که بر گفتگو، میانجی‌گری و تأکید بر اصول اخلاقی جهانی استوار است. پیام‌های پاپ درباره وحدت مسیحی، آزادی‌های دینی، اصلاح روابط میان تمدن‌ها می‌تواند آغازگر روندهای تازه‌ای در تعاملات بین‌المللی باشد. بنابراین، ترکیه در این سفر تنها یک مقصد نبود، صحنه‌ای بود که در آن سه لایه اصلی – قدرت، دین و سیاست و تمدن- درهم تنیدند و نشان دادند که آینده روابط جهانی در گرو گفتگوهایی است که از قلب تاریخ آغاز می‌شوند اما به سوی آینده‌ای مشترک حرکت می‌کنند.