عمان؛ پل ژئوپلیتیک جدید قفقاز جنوبی برای گسست از وابستگی و تنش
در یک تحول راهبردی، کشورهای قفقاز جنوبی در سال ۲۰۲۵ با شتابی چشمگیر به سمت عمان به عنوان شریکی خنثی و مطمئن روی آوردهاند. این پیوند نوظهور که با توافقات ویزا و اقتصادی کلید خورده، تنها یک همکاری اقتصادی نیست، بلکه تلاشی از سوی باکو، ایروان و تفلیس برای تنوعبخشی به روابط خارجی، کاهش وابستگی به روسیه و یافتن یک میانجی قابل اعتماد در منطقهای پرتنش است.
حامد حقپناه، کارشناس مسائل منطقه قفقاز جنوبی و ترکیه
اندیشکده زاویه: عمان، به عنوان یکی از کشورهای کلیدی در خلیج فارس، جایگاه ویژهای در غرب آسیا دارد که بر پایه سیاست خارجی خنثی و میانجیگرانه استوار است. این کشور با موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود در تنگه هرمز، کنترل بخشی از مسیرهای دریایی حیاتی را در دست دارد و نقش مهمی در امنیت انرژی جهانی ایفا میکند. بر اساس دیدگاه جان اسپوزیتو در کتاب “اسلام و سیاست”، عمان نمونهای از کشوری است که با تکیه بر هویت اباضی خود، توانسته است از درگیریهای فرقهای دوری کند و به عنوان پلی میان شیعه و سنی عمل کند. اسپوزیتو تأکید میکند که «عمان با سیاست خارجی مبتنی بر مدارا، توانسته است روابطی متوازن با قدرتهای منطقهای برقرار کند که کمتر کشوری در خاورمیانه به آن دست یافته است.»
در سالهای اخیر، به ویژه در فاصله زمانی کوتاه در سال ۲۰۲۵، کشورهای حوزه قفقاز جنوبی یعنی آذربایجان، ارمنستان و گرجستان، روابط خود را با عمان گسترش دادهاند. این روند با توافقات ویزا آغاز شده است: آذربایجان و عمان تفاهمنامهای برای معافیت ویزا دیپلماتیک امضا کردند که به عنوان گامی برای تقویت روابط دوستانه توصیف شد. ارمنستان نیز در آگوست ۲۰۲۵، رژیم ویزا آزاد برای شهروندان عمانی و بالعکس برقرار کرد که در نشست ایروان مورد تأکید قرار گرفت. گرجستان، هرچند توافق ویزا مستقیم با عمان ندارد، اما در چارچوب روابط کلی خلیج فارس با قفقاز، سرمایهگذاریهای عمانی در گردشگری و انرژی را افزایش داده است.
عوامل اصلی این معطوف شدن، ترکیبی از ژئوپولیتیک، اقتصاد سیاسی و استراتژیک است. نخست، تنوعبخشی روابط خارجی قفقاز پس از جنگ دوم قرهباغ در ۲۰۲۰ که آذربایجان را به عنوان قدرت غالب معرفی کرد و ارمنستان را به سمت غرب سوق داد، گرجستان را نیز در موقعیت میانی قرار داد. بر اساس تحلیل نیکولاس بلانفورد در کتاب “ژئوپولیتیک قفقاز جنوبی”، «کشورهای قفقاز برای کاهش وابستگی به روسیه، به سمت قدرتهای خلیجی مانند عمان روی آوردهاند تا مسیرهای تجاری جدیدی ایجاد کنند.»
دوم، عامل اقتصادی است. آذربایجان با ذخایر نفتی، به دنبال شرکای جدید برای صادرات است و عمان با موقعیت لجستیکی خود، میتواند پلی به بازارهای آسیایی باشد. ارمنستان، پس از بحران اقتصادی، به گردشگری و سرمایهگذاری خارجی نیاز دارد و گرجستان با تمرکز بر کریدورهای حملونقل، عمان را به عنوان شریک میبیند. گزارش مؤسسه خاورمیانه نشان میدهد که «سرمایهگذاریهای خلیجی در قفقاز، به ویژه در انرژی و گردشگری، انگیزه اصلی این روابط است.»
سوم، عامل استراتژیک است. خنثیبودن عمان، آن را به گزینهای جذاب برای قفقاز تبدیل کرده که درگیر تنشهای روسیه-غرب است. هنری کیسینجر در کتاب “نظم جهانی” اشاره میکند که «کشورهای کوچک مانند عمان با سیاست خنثی، میتوانند در مناطق پرتنش، نقش پل را ایفا کنند.» این عوامل همزمان، در فاصله زمانی کوتاه ۲۰۲۵، به دلیل تحولات جهانی مانند جنگ اوکراین و تنشهای انرژی، شتاب گرفته است.
اثرات این روابط بر محیط پیرامونی قفقاز و غرب آسیا، چندجانبه است. در سطح ژئوپولیتیک، این روابط میتواند نفوذ روسیه را کاهش دهد، زیرا قفقاز با تنوعبخشی به شرکای خلیجی، وابستگی به مسکو را کم میکند.
برای نمونه، توافقات انرژی میان آذربایجان و عمان، میتواند مسیرهای جایگزین برای صادرات گاز ایجاد کند و بر بازار انرژی اروپا تأثیر بگذارد. در روابط بینالملل، این پیوندها ثبات منطقهای را افزایش میدهد، زیرا عمان به عنوان میانجی، میتواند در حل اختلافات ارمنستان-آذربایجان نقش ایفا کند. تحلیل شورای آتلانتیک تأکید میکند که «روابط خلیج فارس-قفقاز، میتواند به عنوان اهرمی برای کاهش تنشهای ایران-آذربایجان عمل کند.»
در اقتصاد سیاسی، اثرات مثبت شامل افزایش تجارت و سرمایهگذاری است؛ عمان میتواند فناوری انرژی را به قفقاز منتقل کند و در مقابل، از منابع معدنی ارمنستان و گرجستان بهره ببرد. اما ریسکهایی نیز وجود دارد: افزایش نفوذ خلیج میتواند ترکیه را به رقابت وادارد و ایران را نگران کند، زیرا عمان روابط خوبی با تهران دارد اما این پیوندها میتواند توازن را برهم زند. در نهایت، این روابط میتواند به تشکیل یک کریدور اقتصادی جدید از خلیج فارس به قفقاز منجر شود، که امنیت منطقهای را تقویت کند اما رقابتهای ژئوپولیتیک را نیز تشدید نماید.
این رابطه را میتوان در ضربالمثل «دوستی با بادهای دور، طوفانهای نزدیک را آرام میکند» بیان کرد، که نشاندهنده چگونگی بهرهبرداری قفقاز از خنثیبودن عمان برای آرام کردن تنشهای محلی است.
