از شمال-جنوب تا شرق-غرب: راهبرد ایران برای احیای ژئوپلیتیک ریلی

کریدور ریلی اسلام‌آباد-تهران-استانبول با کوتاه‌کردن مسیر ۴۵ روزه دریایی به تنها ۱۴ روز، به بازیگر جدیدی در تجارت اوراسیا تبدیل شده است. این طرح که پس از دهه‌ها تأخیر بالاخره در حال اجرایی‌شدن است، می‌تواند حلقه گمشده اتصال شرق به غرب باشد و جایگاه ایران را به عنوان قلب تپنده ترانزیت منطقه‌ای تثبیت کند.

فرشید پرهام، کارشناس مسائل بین‌الملل

اندیشکده زاویه: امروزه، مسیرهای ریلی به شریان اصلی تجارت بین‌المللی تبدیل شده و اهمیت آن‌ها با توسعه مبادلات منطقه‌ای و رقابت کشورها برای دسترسی به خطوط امن اقتصادی و سریع هر روز افزایش می‌یابد. در این میان، کشورهایی که از زیرساخت‌های گسترده‌ و موقعیت جغرافیایی مؤثر‌تری برخوردارند، در پی آن هستند تا جایگاه خود را در ترانزیت جهانی ارتقا دهند. ایران نیز به عنوان کشوری که در قلب اتصال شرق به غرب قرار دارد تلاش می­‌‌کند با تکیه بر موقعیت ژئوپلیتیکی کم‌نظیر خود و همکاری نزدیک با همسایگان، از فرصت کریدورهای منطقه‌ای بیشترین بهره را برده و نقش خود را به‌ عنوان حلقه اصلی تجارت بین آسیا، غرب آسیا و اروپا تثبیت کند. ­

پس از نشست سه‌جانبه ایران، روسیه و آذربایجان برای تکمیل حلقه مفقوده کریدور شمال-جنوب، این‌بار نگاه تهران به سوی مسیر دیگری معطوف شده است، مسیری که در صورت فعال شدن می‌تواند در آینده‌ای نزدیک به محور تازه‌ای برای پیوند شرق و غرب تبدیل شود و تجارت منطقه‌ای را رونق بخشد. مسیر جدید، کریدور ریلی اسلام‌آباد-تهران-استانبول (ITI) است، طرحی که با همکاری سه کشور ایران، پاکستان و ترکیه شکل گرفته و هدف آن ایجاد ارتباط مستقیم ریلی میان جنوب آسیا تا اروپا است.

برای عملیاتی شدن فوری این مسیر ترانزیتی، فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی ایران اخیراً با مقامات پاکستان در این زمنیه دیدار و گفتگو کرد. در این نشست، دو طرف برای تدوین برنامه‌ای جامع در حوزه توسعه مراودات ریلی به توافق رسیدند و مقرر شد پروژه نوسازی خط آهن کویته تا مرز تفتان از سال آینده آغاز شود. همچنین ایران و پاکستان متعهد شدند فعالیت‌های تجاری و مسافربری ریلی را گسترش دهند و تردد قطار کانتینربر ITI  را از ماه دسامبر راه‌اندازی کنند.

از سوی دیگر، در حاشیه کنفرانس منطقه‌ای حمل‌ونقل در اسلام‌آباد، عبدالقادر اوراغلو، وزیر حمل‌ونقل و زیرساخت ترکیه، با وزیر راه و شهرسازی ایران دیدار داشت و دو طرف درباره راه‌های گسترش همکاری در حوزه‌های حمل‌ونقل و ارتباطات منطقه‌ای تبادل نظر کردند.

ایده اولیه ایجاد مسیر ریلی میان اسلام‌آباد، تهران و آنکارا به دهه ۱۹۶۰ میلادی بازمی‌گردد. این طرح در قالب همکاری کشورهای عضو سازمان همکاری منطقه‌ای برای توسعه (RCD) که شامل ایران، پاکستان و ترکیه بود، مطرح شد. با تأسیس سازمان همکاری اقتصادی (اکو) در سال ۱۹۸۵، این پروژه دوباره مورد توجه قرار گرفت ولی به دلیل سهل‌انگاری سه کشور گامهای عملی برای اجرایی شدن این طرح برداشته نشد تا اینکه نخستین قطار باری آزمایشی مسیر اسلام‌آباد-تهران-استانبول در آگوست ۲۰۰۹ حرکت کرد.

مسیر در آغاز بیشتر حالت آزمایشی داشت و به ‌دلیل مشکلات فنی و اختلاف عرض ریل‌ها بین ایران و پاکستان، حمل‌ونقل برای مدت طولانی دچار وقفه شد و در نهایت در دسامبر ۲۰۲۱، این کریدور به‌ طور رسمی راه‌اندازی شد. قطار باری در حال حاضر به‌ صورت نامنظم ولی فعال میان سه کشور تردد دارد و در مجموع، تاکنون ۱۴ قطار تجاری بین سه کشور تردد کرده که با برنامه‌ریزی‌های انجام شده قرار است قطارهای بیشتری در آینده از این خط ریلی حرکت کنند.

این مسیر بیش از ۶۵۰۰ کیلومتر طول دارد و می‌تواند مسیر دریایی ۴۵ روزه بین کراچی تا بندر مرسین ترکیه را به ۱۲ تا ۱۴ کاهش دهد. این کریدور یکی از سریع‌ترین و به‌صرفه‌ترین مسیرهای ترانزیتی منطقه محسوب می‌شود و می‌تواند به شکل چشم‌گیری هزینه و زمان انتقال کالا میان آسیا و اروپا را کاهش دهد.

توسعه کامل این کریدور مزایای متعددی برای سه کشور در پی دارد. برای پاکستان، این مسیر فرصتی تاریخی برای گسترش صادرات و دسترسی مستقیم به بازارهای خاورمیانه و اروپا به شمار می‌رود. کوتاه شدن مسیر حمل‌ونقل، موجب کاهش هزینه‌های صادرات و افزایش توان رقابتی کالاهای پاکستانی می‌شود. همچنین، اجرای این طرح می‌تواند سرمایه‌گذاری‌های جدیدی را در بخشهای زیرساختی، حمل‌ونقل و خدمات لجستیکی به سوی پاکستان جذب کند و اقتصاد این کشور را در مسیر رشد پایدار قرار دهد.

برای ایران، کریدور ITI فراتر از یک مسیر ترانزیتی است و این طرح جایگاه ژئوپلیتیکی و اقتصادی کشور را در سطح منطقه تقویت می‌کند. ایران به واسطه موقعیت میانی خود می‌تواند به حلقه اتصال شرق و غرب بدل شود و از محل ترانزیت کالا درآمدهای قابل توجهی کسب کند. رونق خطوط ریلی، علاوه‌بر افزایش ظرفیت حمل کالا، زمینه‌ساز توسعه صنایع وابسته، ایجاد اشتغال و فعال‌سازی بنادر جنوبی و مرزهای شرقی کشور نیز خواهد شد. از سوی دیگر، با بهبود زیرساخت‌های ریلی، ایران می‌تواند نقش خود را در شبکه لجستیکی بین‌المللی تثبیت کند و به یکی از کانون‌های اصلی ترانزیت منطقه‌ای بدل شود.

ترکیه نیز از فعال شدن این کریدور منافع گسترده‌ای به دست خواهد آورد. این مسیر، امکان دسترسی مستقیم ترکیه به بازارهای آسیای جنوبی را فراهم می‌کند و زمینه افزایش مبادلات تجاری با کشورهای شرقی فراهم می‌شود. ترکیه می‌تواند از طریق این کریدور، سهم خود را از ترانزیت کالا میان آسیا و اروپا افزایش دهد، صنایع لجستیکی خود را گسترش دهد و با بهره‌گیری از موقعیت جغرافیایی ویژه خود به یکی از دروازه‌های اصلی تجارت زمینی قاره آسیا تبدیل شود.

از سوی دیگر، کریدور ITI نه تنها شرق و غرب را به هم متصل می‌کند بلکه حلقه پیوند میان کشورهای عضو اکو نیز خواهد بود. این کریدور می‌تواند مسیر تازه‌ای برای تجارت بین اعضای اکو ایجاد کند و با کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، جریان کالا و خدمات میان آنان را روانتر سازد.

در سطحی وسیع‌تر، کریدور اسلام‌آباد-تهران-استانبول از منظر بین‌المللی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد، چراکه این مسیر می‌تواند بخشی از طرح بزرگ «کمربند و جاده» چین باشد. چین که در سالهای اخیر با سرمایه‌گذاری‌های کلان در مسیرهای زمینی و دریایی به دنبال تسهیل تجارت جهانی است به مسیرهایی نیاز دارد که امنیت و کارایی بالایی داشته باشند. بنابراین، مسیر ریلی ITI می‌تواند یکی از گزینه‌های کلیدی برای چین باشد و با اتصال این کریدور به شبکه ریلی چین-پاکستان و سایر مسیرهای منطقه امکان ایجاد یک شبکه یکپارچه از شرق آسیا تا اروپا فراهم می‌شود.

در مجموع، کریدور ریلی اسلام‌آباد-تهران-استانبول می‌تواند به یکی از ستون‌های اصلی تجارت منطقه‌ای بدل شود، مسیری که نه‌ تنها کشورهای درگیر در پروژه بلکه تمام منطقه اوراسیا از منافع آن بهره‌مند خواهند شد. این کریدور با کاهش هزینه‌ها، تسریع انتقال کالا، افزایش تعاملات اقتصادی و پیوند دادن بازارهای شرق و غرب، نویدبخش دوره‌ای تازه از همکاری‌های اقتصادی و همگرایی منطقه‌ای است. بنابراین، چشم‌انداز پیش‌رو روشن است و اگر اراده سیاسی و سرمایه‌گذاری لازم استمرار یابد، این مسیر می‌تواند یکی از مهمترین راههای ریلی قرن بیست‌ویکم و نمادی از همگرایی اقتصادی آسیا و اروپا باشد.