سفر منطقه‌ای اردوغان به سه کشور عربی؛ ابعاد، اهداف و پیامدها
ترکیه در سال‌های اخیر از سیاست تهاجمی منطقه‌ای به‌سوی تعامل‌گرایی و مصالحه با کشورهای عربی خلیج فارس حرکت کرده است. شرایط اقتصادی شکننده (تورم بالا، کسری بودجه، افت ارزش لیر) موجب شده آنکارا به دنبال شرکای اقتصادی تازه باشد. کشورهای نفت‌خیز خلیج فارس در این میان، بهترین گزینه برای تأمین مالی، جذب سرمایه و صادرات فناوری به شمار می‌آیند.
علی خوانساری، پژوهشگر مسائل بین‌الملل
اندیشکده زاویه: سفر اردوغان به سه کشور عربی قطر، عمان و کویت با هدف تقویت روابط دوجانبه و رایزنی در خصوص تحولات منطقه‌ای انجام شد و با امضای چندین توافق‌نامه اقتصادی، سرمایه‌گذاری، انرژی و امنیتی همراه بود. در بستری گسترده‌تر، این سفر را باید بخشی از راهبرد جدید آنکارا برای گسترش نفوذ منطقه‌ای از مسیر همکاری با دولت‌های عربی خلیج فارس دانست؛ به‌ویژه در شرایطی که ترکیه با چالش‌های اقتصادی و نیاز به جذب سرمایه مواجه است.
اهداف راهبردی و زمینه‌های ژئوپلیتیک
ترکیه در سال‌های اخیر از سیاست تهاجمی منطقه‌ای به‌سوی تعامل‌گرایی و مصالحه با کشورهای عربی خلیج فارس حرکت کرده است. شرایط اقتصادی شکننده (تورم بالا، کسری بودجه، افت ارزش لیر) موجب شده آنکارا به دنبال شرکای اقتصادی تازه باشد. کشورهای نفت‌خیز خلیج فارس در این میان، بهترین گزینه برای تأمین مالی، جذب سرمایه و صادرات فناوری به شمار می‌آیند. در همین راستا، ترکیه بر تقویت روابط با قطر، کویت و عمان تمرکز کرده تا خود را به‌عنوان شریک قابل اتکای اقتصادی و امنیتی معرفی کند. علاوه بر این، نقش اخیر ترکیه در میانجی‌گری آتش‌بس غزه، به آنکارا جایگاهی در حال تثبیت در معادلات امنیتی منطقه داده است.
به باور نبی میش از افراد نزدیک به برهان الدین دوران معاون وزیر امور خارجه و ابراهیم کالین رئیس سرویس اطلاعاتی میت، «تعمیق همکاری‌های اقتصادی بدون شک در طول این دیدارهای سه کشور مهم است و پتانسیل قابل توجهی برای تجارت بین کشورها در زمینه‌های مختلف، به ویژه انرژی و دفاع وجود دارد. با این حال، دامنه این دیدارها نباید محدود به مسائل اقتصادی باشد. اردوغان نشان داد که زمان بندی سفر، ارتباط عمیقی با امنیت منطقه دارد و می‌خواهد نشان دهد که موضع تهاجمی اسرائیل علیه امنیت و ثبات کشورهای منطقه، از سوی ترکیه رصد می‌شود. آن هم در شرایطی که با وجود روابط اقتصادی گسترده، اتحادهای عمیق و پایگاه‌های آمریکا، آسیب‌پذیری قطر در برابر تجاوز اسرائیل منجر به سوالاتی در مورد تعادل امنیتی خلیج فارس شد. بنابراین، هدف مهم این سفرها برای ایجاد یک معماری امنیت و ثبات برای منطقه بسیار مهم است. تلاش‌های ترکیه برای ایجاد یک معماری امنیت جمعی برای منطقه تنها به لفاظی محدود نمی‌شود.»
توافق‌نامه‌ها و همکاری‌های اقتصادی
در جریان سفر، دولت ترکیه و کشورهای میزبان چندین توافق‌نامه و یادداشت تفاهم مهم اقتصادی و سرمایه‌گذاری که حدود 117 سند می‌شود امضا کردند. به‌طور کلی می‌توان دستاوردهای اقتصادی سفر را چنین برشمرد:
ترکیه – کویت: امضای موافقت‌نامه حمل‌ونقل دریایی و یادداشت تفاهم شناسایی متقابل گواهی‌نامه‌های دریانوردی، همچنین تفاهم‌نامه همکاری در زمینه انرژی.در همین چارچوب، رئیس‌جمهور ترکیه یک دستگاه خودروی برقی ساخت ترکیه را به امیر کویت اهدا کرد؛ این هدیه به‌عنوان نمادی از اراده ترکیه برای انتقال فناوری و نوآوری به کشورهای دوست تعبیر شد. انتظار می‌رود این توافقات، به‌ویژه قرارداد سرمایه‌گذاری چندجانبه، زمینه افزایش حجم تجارت و جذب سرمایه‌های کویتی به ترکیه را فراهم کند.
ترکیه – قطر: امضای بیانیه مشترک یازدهمین نشست کمیته عالی راهبردی دو کشور که چارچوب همکاری بلندمدت را تثبیت می‌کند و نیز یادداشت تفاهم همکاری صنعتی و تجاری بین وزارتخانه‌های مربوطه. از جمله این توافق‌ها، یادداشت تفاهم همکاری در صنعت دفاعی است. ادامه نشست مشترک نیز بر توسعه روابط راهبردی و افزایش مبادلات اقتصادی تاکید داشت.
ترکیه – عمان: اعلام تشکیل «شورای مشترک هماهنگی» میان مسقط و آنکارا برای تسریع در پیگیری توافقات دوجانبه، موافقت با لغو روادید متقابل (آزادسازی تردد گردشگران و فعالان اقتصادی) و حمایت دو طرف از مذاکرات موافقت‌نامه تجارت آزاد میان ترکیه و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس. به‌علاوه، چندین تفاهم‌نامه در حوزه‌های سرمایه‌گذاری، رسانه، فناوری اطلاعات و معدن نیز امضا شد و عمان متعهد شد برای ایجاد نهادهای آموزشی و پژوهشی مشترک با ترکیه زمین اختصاص دهد. انتظار می‌رود این تدابیر، به گسترش سرمایه‌گذاری متقابل، تنوع‌بخشی به اقتصاد هر دو کشور و توسعه گردشگری کمک کند.
ابعاد امنیتی و نظامی
در بخش امنیتی، توافقات قابل توجهی صورت گرفت. ترکیه و قطر تفاهم‌نامه‌هایی در حوزه صنعت دفاعی امضا کردند و رایزنی‌هایی درباره نوسازی ناوگان هوایی ترکیه با خرید جنگنده‌های یوروفایتر تایفون از موجودی قطر و عمان انجام شد. گزارش‌ها حاکی از آن است که بخشی از این هواپیماها به‌صورت دست‌دوم و فوری در اختیار ترکیه قرار خواهد گرفت. همچنین عمان در حوزه آموزش‌های نظامی و همکاری‌های امنیتی تعهداتی ارائه کرد. هم‌زمان، ترکیه با حمایت قطر و عمان، موضوع اعزام نیروی صلح‌بان به غزه در قالب ابتکار چندملیتی را دنبال می‌کند؛ اقدامی که نشان می‌دهد آنکارا در حال گذار از نقش ناظر به بازیگری فعال در نظم امنیتی خلیج فارس است.
پیامدها و معادلات منطقه‌ای
سفر اردوغان به خلیج فارس نه‌تنها دوجانبه، بلکه در پهنه منطقه‌ای نیز اهمیت دارد. تحلیل‌گران متذکر شده‌اند که اکنون «کشورهای خلیج فارس غالباً در قامت بازیگرانی قدرتمند و عملگرای خاورمیانه» ظاهر می‌شوند که به‌جای تعارض نظامی بر همکاری اقتصادی و دیپلماسی تاکید دارند. در این چارچوب، ترکیه نیز با هشیاری در حال همسویی با این استراتژی جدید است؛ همان‌طور که خاطرنشان شده، اردوغان دیگر به‌دنبال تعیین تکلیف یک‌جانبه منطقه نیست، بلکه خود را به‌عنوان «شریک سازنده» خلیج فارس معرفی می‌کند و منافع اقتصادی را در صدر دیپلماسی خود قرار داده است. در عمل، این همگرایی در ملاحظات مهمی مانند مسئله فلسطین مشهود است: هم ترکیه و هم کشورهای میزبان، بر حمایت کامل از آتش‌بس غزه و راه‌حل دوکشور تاکید کردند.
علاوه بر این، تعهد طرفین به پیشبرد مذاکرات توافق‌نامه تجارت آزاد ترکیه و شورای همکاری خلیج فارس نشان می‌دهدکه ترکیه در مسیر پیوستن به پیمان‌های اقتصادی منطقه‌ای قرار دارد. در ارزیابی نهایی، این سفر نشانه‌هایی از «طلوع جدید خلیج فارس» به‌همراه ترکیه بود؛ به‌گفته برخی ناظران، در فضایی که آمریکا بر روابط انتفاعی محور و کاهش نقش مستقیم آمریکا تاکید دارد، ترکیه می‌تواند نقش واسطه و متحد قابل اعتمادی برای کشورهای خلیج فارس ایفا کند.
این روندها نشان می‌دهد که معادلات سنتی قدرت در منطقه در حال تغییر است؛ جایی که رقابت‌های قدیمی جای خود را به همکاری‌های اقتصادی و تلاش برای ثبات منطقه‌ای داده‌اند.
اما با این حال و همان‌طور که شورای آتلانتیک نیز با انتشار یادداشتی به آن پرداخته است، اولویت‌های سرمایه‌گذاری کشورهای عربی خلیج فارس در ترکیه، شامل انرژی، دفاع، امور مالی و حمل و نقل است. ولی در عین حال، چنین هشداری را مطرح می‌کنند: «یک پتانسیل واقعی برای همکاری اقتصادی این کشورها با ترکیه وجود دارد. اما در عین حال، میزان ریسک و خطرات، همچنان پابرجاست. چرا که اقتصاد ترکیه شکننده است و کشورهای خلیج فارس، در آینده به دنبال اهرم فشار خواهند بود و در نتیجه، بخش مهمی از نتایج، نامشخص است.»
از دیگر سو، هنری بارکی استاد آمریکایی روابط بین الملل و از مسئولین پشین میز ترکیه در سازمان جاسوسی سیا که در آنکارا به دنیا آمده و به زبان ترکی استانبولی تسلط دارد، دیدگاه خود را به این شکل بیان کرده است: «اردوغان به جای ابراز قدرت، با درخواست حمایت به سمت کشورهای خلیج فارس رفت. اولویت اول او این است که کشورهای خلیج فارس را به سرمایه‌گذاری در ترکیه ترغیب کند. این سرمایه‌گذاری‌ها غالباً ضامن انتقال ارز خارجی هستند. اما مولد نیستند، شغلی ایجاد نمی‌کنند و برای اقتصاد بحران زده ترکیه، نهایتاً در حد یک پانسمان موقت عمل می‌کنند.»
نتیجه‌گیری
سفر اکتبر ۲۰۲۵ اردوغان به کشورهای خلیج فارس دور جدیدی از تعاملات سیاسی اقتصادی ترکیه با دولت‌های عرب منطقه را رقم زد. برای ترکیه، این سفر فرصتی برای جبران کسری اقتصادی از طریق جذب سرمایه‌گذاری و گسترش صادرات، و نیز ارتقای نفوذ دیپلماتیک در خاورمیانه محسوب می‌شود. برای کشورهای خلیج فارس، از جمله کویت، قطر و عمان، این مناسبات همکاری با یک قدرت نظامی و اقتصادی نوظهور را فراهم آورد که می‌تواند در حل بحران‌های امنیتی شریک قابل اتکایی باشد. در سطح منطقه‌ای، این تحولات نشان می‌دهد خلیج فارس سهمی تعیین‌کننده در نظم آتی خاورمیانه یافته و ترکیه نیز در چارچوب «گفتگوی مبتنی بر ثبات و تجارت» با این بلوک منسجم‌تر شده است. روند مذاکره برای پیمان تجارت آزاد ترکیه و کشورهای همکاری خلیج فارس و توافق‌های مشترک عمده اقتصادی و دفاعی، چشم‌اندازی از یک معادله منطقه‌ای جدید ارائه می‌دهد که در آن حل و فصل سیاسی مسایل منطقه‌ای و توسعه اقتصادی جایگزین رویارویی صرف می‌شود.
در پایان باید به این نکته نیز اشاره کرد که تقویت همکاری در صنایع دفاعی، برای ترکیه مهم است. اما معنای روشن این عبارت در دو چیز است: اول این که اردوغان می‌خواهد بخش مهمی از محصولات شرکت‌های صنایع دفاعی ترکیه را به کشورهای ثروتمند عرب بفروشد. دوم این که می خواهد پروژه‌های دفاعی را با سرمایه گذاری مشترک آن‌ها پیش ببرد.
