بدیل مؤثر ایرانی دالان زنگزور چیست؟
مخاطراتی که دالان زنگزور برای ایران دارد، مسئولان کشور را به تکاپو انداخته تا در کنار مخالفت با ایجاد این کریدور، طرحی را به عنوان جایگزین آن ارائه نمایند تا نشان دهند در حین نگرانی از به خطر افتادن منافع و امنیت ملی ایران، مخالف انسداد حمل و نقل و منافع مشروع جمهوری آذربایجان نیستند. از این رو، ایران طی مذاکراتی با جمهوری آذربایجان پیشنهاد ساخت مسیر حمل و نقل ریلی و جاده‌ای به نام «راهگذر ارس» را ارائه داد.
علی کاظم خانلو، کارشناس مسائل قفقاز جنوبی
اندیشکده زاویه: برخی گزارش‌ها و تحلیل‌ها با نگاه آرمانی و ساده‌ا‌نگاری مسأله، راهگذر ارس را یک راه حل یا به عبارت بهتر، بدیل دالان زنگزور می‌انگارند که نه تنها می‌تواند مخاطرات ناشی از این دالان را از ایران دور کند، بلکه دستاوردهای سیاسی، اقتصادی و ژئوپلیتیکی برای این کشور به ارمغان خواهد آورد. اما چالش ها و موانع این راهگذر، از جمله اهداف و منافع ژئوپلیتیک و راهبردی ترکیه و جمهوری آذربایجان که با مختصات راهگذر ارس نمی‌شود، قابلیت و ظرفیت پایین آن نسبت به دالان جعلی زنگزور، مخالفت آمریکا و برخی کشورهای اروپایی از جمله انگلیس و مطابقت نداشتن با منافع روسیه نشان می‌دهد که راهگذر ارس فقط یک بدیل مطرح است؛ نه بدیل مؤثر.
در واقع، بدیل هر پدیده‌ای برای مؤثر بودن باید بیش از آن پدیده مزیت داشته باشد تا عقل سیاسی و اقتصادی مخاطبین موردنظر به جایگزینی آن مجاب شوند. از این رو، بدیل ایران برای دالان زنگزور باید دارای مزیت‌ها و ویژگی‌های زیر باشد تا خود را مؤثر نشان دهد:
امکان اتصال شرق به غرب را داشته باشد، امکان حمل و نقل جاده‌ای و ریلی را فراهم کند، امکان انتقال نفت و گاز از کشورهای آسیای مرکزی به ترکیه و اروپا را داشته باشد، امکان متصل کردن جمهوری آذربایجان به نخجوان را داشته باشد و حمل و نقل و انتقال کالا و انرژی از شرق به غرب بدون مانع و به راحتی انجام شود.
براین اساس، این سؤال پیش می‌آید که آیا ایران می‌تواند بدیلی با این مزیت‌ها برای دالان زنگزور ارائه دهد؟ وضعیت موجود در سطح داخلی، منطقه و بین‌الملل باعث می‌شود حداقل در کوتاه‌مدت به این سؤال پاسخ منفی داده شود. در واقع، در وضعیت موجود داخلی، منطقه‌ای و بین المللی، امکان ارائه بدیلی مؤثر توسط ایران که دالان زنگزور را کنار بزند و جایگزین آن شود، کاهش می‌دهد. در حال حاضر ایران زیرساخت و منابع سیاسی و مالی لازم برای ارائه چنین بدیلی را در اختیار ندارد.
با وجود این، نباید منفعل بود. در این راستا، تنها طرح مؤثری که می‌تواند در بلندمدت به عنوان بدیل ایرانی دالان جعلی زنگزور عمل کند، دالان شرق به غرب در ایران است.
بزرگ‌ترین مزیت اقتصادی که دالان زنگزور برای کشورهایی مانند چین دارد، فراهم کردن مسیری به صرفه برای حمل و نقل از شرق به غرب (چین به اروپا) و برعکس است. جغرافیای ایران می‌تواند چنین مسیری را فراهم کند. این مسیر باید از بهترین نقطه مرزی با کشور ترکمنستان آغاز شود و از کوتاه‌ترین مسیر ـ که کارشناسان باید مشخص کنند ـ به مناطق شمال غرب کشور و مرزهای ارمنستان و نخجوان متصل شود.
این مسیر چند مزیت ـ از جمله ترکیبی نبودن، اعطای یک مسیر جایگزین به جای روسیه به اروپا، جلوگیری از انحصارگرایی مسیر حمل و نقل، مکمل بودن برای بخشی از مسیر جنوب ـ شمال ـ خواهد داشت که می‌تواند استفاده کنندگان از دالان زنگزور را به سمت خود جذب کند. این مزیت‌ها در عمل ثابت شده‌اند و نشان می‌دهند «شاخه جنوبی دالان شرق به غرب ارتباط بی‌نظیری را ارائه می‌دهد. یک مورد حمل و نقل جاده‌ای 20 روزه نمونه اخیر آن است.
در این حمل و نقل، کالاها از شانگهای و تحت سیستم تیر[1] از طریق جاده به ایروان پایتخت ارمنستان تنها در 20 روز منتقل شدند. این کامیون که توسط شرکت حمل و نقل و لجستیک «راه طلا» اداره می‌شود، از گذرگاه مرزی خورگس بین چین و قزاقستان از چین خارج شد و سپس از قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان و ایران عبور کرد. در مقابل، حمل و نقل دریایی از شانگهای به ارمنستان حداقل 35-45 روز از طریق بندرعباس ایران و به طور متوسط 60-70 روز از طریق بندر دریایی پوتی گرجستان طول می‌کشد.»
ساخت دالان شرق به غرب در ایران به طور قطع با موانع و چالش‌های بزرگی روبرو است؛ اما سؤال بسیار مهم و اساسی این است که آیا راهی جز تلاش برای ساخت این دالان وجود دارد؟ آیا به دلیل وجود موانع بزرگ باید نشست و به اجرایی شدن تهدیدهای ناشی از دالان زنگزور در آینده نگریست؟ اگر به این تهدیدها و حتی فراتر از آن، به ضعف ژئوپلیتیکی که در آینده گریبان امنیت ملی ایران را خواهد گرفت، بیندیشیم، چاره‌ای جز از میان برداشتن این موانع و چالش‌های پیش روی خود نخواهیم داشت.
یکی از موانع ساخت دالان شرق به غرب در ایران، نبود منابع مالی برای آن است. اگر به این طرح مانند بسیاری از طرح‌های عمرانی کشور، به عنوان یکی از طرح‌های جاری نگاه شود، قطعاً ساخته نخواهد شد. باید به این طرح به عنوان یک «طرح امنیت ملی» نگریسته شود تا منابع مالی لازم برای ساخت آن فراهم شود. اگر همان‌گونه که به درستی، تقویت توان نظامی کشور و ساخت موشک‌های دفاعی و تهاجمی به عنوان ابزار تأمین امنیت ملی درنظر گرفته می‌شود، به ساخت مسیرهای ارتباطی و کریدورهای بین المللی نیز به عنوان جزئی از ضروریات امنیت ملی نگریسته شود، بودجه این طرح نیز از منابع مختلف تأمین می‌شود. گفتنی است این دالان در صورت تحقق، درآمدزا خواهد بود و هزینه مصرف‌شده برای آن، از طریق دریافت حق ترانزیت ناشی از آن در طول چند سال باز می‌گردد.
مانع مهم دیگر در ساخت این دالان تحریم‌های غرب علیه ایران است. همان‌گونه که تحریم‌های غرب علیه روس‌ها باعث شد، کشورهای استفاده‌کننده از مسیر شمالی شرق به غرب که از روسیه می‌گذشت، از آن استفاده نکنند، این احتمال وجود دارد مسیر ایران را نیز به کار نگیرند. اما نکته قابل توجه این است که تجربه تحریم‌ها نشان می‌دهد کشورها در گذر زمان کمتر به تحریم‌ها توجه می‌کنند و تا حدودی آن را نادیده می‌گیرند. علاوه بر این، کشورهای غربی نمی‌توانند به‌طور کامل حمل و نقل کالا را تحریم کرده و مانع از آن شوند. تردد کامیون شرکت حمل و نقل و لجستیک راه طلا از چین به ارمنستان و همچنین تردد روزانه چند صد دستگاه کامیون باری به کشورهای همسایه از مسیر ایران، مصداق بارز این موضوع است.
[1]. سیستم تیر (Transport Internationaux Routiers/TIR) یک کنوانسیون گمرکی بین المللی برای ساده کردن و بالا بردن سرعت حمل و نقل جاده‌ای است. در این سیستم یک سند گمرکی برای کالایی که قرار است حمل و نقل شود، صادر می‌شود که به واسطه آن کالاها در کشور مبدأ پلمپ شده و وسیله نقلیه جاده‌ای بدون تشریفات گمرکی از کشورهای بین راه عبور می‌کند.
