شراکت راهبردی چین و ارمنستان؛ موازنه‌سازی تازه در قفقاز جنوبی
در پی دیدار اخیر نخست‌وزیر ارمنستان و رئیس‌جمهوری چین، دو کشور توافق کردند تا روابط دوجانبه خود را به سطح «شراکت راهبردی» ارتقا دهند. این گام تاریخی، نشان‌دهنده تحول در راهبرد کلان ایروان برای تنوع‌بخشی به شرکای بین‌المللی و کاهش وابستگی به روسیه است. این توافق که ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دارد، می‌تواند تأثیرات ژئوپولیتیکی قابل توجهی بر معادلات قفقاز جنوبی داشته باشد.
علی خوانساری پژوهشگر مسائل قفقاز جنوبی
اندیشکده زاویه: در جریان دیدار نخست‌وزیر ارمنستان و رئیس‌جمهوری چین در تیانجین، دو کشور با اعلام توافق برای ارتقای روابط به سطح «شراکت راهبردی» فصل تازه‌ای در مناسبات ایروان – پکن گشودند. این تحول را می‌توان نقطه‌عطفی در رویکرد ارمنستان به تنوع‌بخشی شرکای بین‌المللی خود دانست. ارمنستان که به‌طور سنتی به روسیه متکی بود، اکنون با نزدیکی به یک قدرت بزرگ آسیایی گام مهم تازه‌ای در راهبرد کلان خود برداشته است. در این یادداشت، ابعاد اهمیت این شراکت راهبردی و پیامدهای بالقوه آن بر معادلات ژئوپولیتیکی قفقاز جنوبی بررسی می‌شود. لازم به یادآوری است که این توافق صرفاً اعلام شده و هنوز در مرحله آغازین قرار دارد؛ با این حال، جهت‌گیری جدید آن حائز اهمیت ژرفی است.
اهمیت توافق راهبردی برای روابط دوجانبه پکن – ایروان
بعد سیاسی: ارتقای روابط به سطح راهبردی نشان‌دهنده تعمیق اعتماد متقابل و ایجاد چارچوبی برای همکاری بلندمدت است. در این راستا، چین با حمایت از حاکمیت و تمامیت ارضی ارمنستان به ایروان اطمینان‌خاطر بین‌المللی می‌بخشد و ارمنستان نیز با تأکید بر اصل «چین واحد»، همسویی خود با مواضع کلان پکن را نشان می‌دهد. این همسویی ضمن تقویت مشروعیت بین‌المللی دو دولت، پشتوانه دیپلماتیک متقابلی در مجامع جهانی فراهم می‌کند. چنین حمایتی برای ارمنستان درگیر چالش‌های امنیتی، برگ برنده‌ای در مذاکرات آتی خواهد بود.
بعد اقتصادی: در حوزه اقتصاد، این شراکت فرصت‌های تازه‌ای برای توسعه تجارت و جذب سرمایه‌گذاری فراهم می‌کند. چین اکنون از بزرگ‌ترین شرکای تجاری ارمنستان است و حجم مبادلات دو کشور روندی رو به رشد داشته است. توافق راهبردی جدید می‌تواند به افزایش صادرات ارمنستان به بازار چین و مشارکت گسترده‌تر شرکت‌های چینی در پروژه‌های زیرساختی این کشور منجر شود. هم‌افزایی میان ابتکار «کمربند و راه» چین و ایده «چهارراه صلح» ارمنستان نیز نقش ایروان را به‌عنوان معبر ترانزیتی میان آسیا و اروپا تقویت خواهد کرد.
بعد فرهنگی و اجتماعی: این توافق بستر پیوندهای مردمی و فرهنگی عمیق‌تر میان دو ملت را مهیا می‌سازد. لغو روادید و راه‌اندازی پروازهای مستقیم، آمدوشد گردشگران و تعاملات مردمی را تسهیل می‌کند. توسعه همکاری‌های علمی و آموزشی از تبادل دانشجو تا گسترش آموزش زبان‌های یکدیگر زمینه آشنایی بیشتر جوامع دو کشور را فراهم می‌آورد. همچنین برگزاری رویدادها و نمایشگاه‌های فرهنگی متقابل به نزدیکی و درک متقابل ملت‌ها کمک می‌کند.
یامدهای ژئوپولیتیکی شراکت در قفقاز جنوبی
کاهش وابستگی به روسیه: نزدیکی ارمنستان به چین می‌تواند به کاهش نسبی وابستگی تاریخی ایروان به مسکو بیانجامد. ارمنستان پس از ناامیدی از حمایت‌های روسیه در بحران‌های اخیر، تلاش دارد تکیه‌گاه‌های بین‌المللی خود را متنوع سازد. هرچند مشارکت با چین جایگزین اتحاد امنیتی با روسیه نمی‌شود، اما ورود یک شریک بزرگ جدید در کنار مسکو وزن ژئوپلیتیکی ارمنستان را متوازن‌تر می‌کند. مسکو با احتیاط به این روند می‌نگرد اما نزدیکی‌اش با پکن مانع می‌شود حضور چین در ارمنستان را تهدیدی مستقیم تلقی کند.
نقش ابتکارکمربند و راه: نقش‌آفرینی چین در قفقاز جنوبی عمدتاً از دریچه طرح کمربند و راه صورت می‌گیرد. انتظار می‌رود پکن در توسعه مسیرهای ترانزیتی جایگزین در منطقه سرمایه‌گذاری کند؛ از جمله کریدور شمال–جنوب (مسیر ایران-ارمنستان) و پروژه خلیج فارس–دریای سیاه که از خاک ارمنستان می‌گذرد. این طرح‌ها علاوه بر منافع اقتصادی برای ایروان، مسیرهای تجارت بین‌المللی را متنوع ساخته و وابستگی منطقه به گذرگاه‌های فعلی (ترکیه و جمهوری آذربایجان) را کاهش می‌دهد.
تأثیر بر بازیگران منطقه‌ای: این تحول توسط همسایگان ارمنستان با دقت رصد می‌شود. ترکیه که خود روابط نزدیکی با چین دارد، احتمالاً با حساسیت افزایش نفوذ پکن در ایروان را دنبال می‌کند. هر تغییری در موازنه به سود ارمنستان و به زیان آذربایجان (متحد ترکیه) برای آنکارا ناگوار است. جمهوری آذربایجان نیز گرچه شراکت راهبردی با چین برقرار کرده، از تقویت پیوند پکن ایروان خرسند نخواهد بود ؛ به‌ویژه اگر چین حمایت بیشتری از تمامیت ارضی ارمنستان یا فرایندهای صلح نشان دهد. در مقابل، ایران احتمالاً از پررنگ‌تر شدن نقش چین در ارمنستان استقبال می‌کند. تهران نفوذ چین در همسایه شمالی را عاملی موازنه‌بخش در برابر ترکیه و آذربایجان می‌بیند. تقویت ارمنستان با سرمایه‌گذاری چین همچنین به حفظ مسیر ارتباطی ایران با قفقاز کمک خواهد کرد. ورود چین به معادلات قفقاز جنوبی ضمن پیچیده‌تر کردن رقابت قدرت‌های منطقه‌ای، می‌تواند موازنه‌ای بازدارنده ایجاد کند که به سود ثبات منطقه باشد.
تقویت جایگاه چندجانبه ارمنستان: از دستاوردهای این توافق برای تقویت روابط، ارتقای موقعیت ارمنستان در نهادهای چندجانبه آسیایی است. حمایت پکن از عضویت احتمالی ارمنستان در سازمان همکاری شانگهای نشان می‌دهد ایروان می‌تواند به حضور مؤثر در این سازمان امیدوار باشد. عضویت در شانگهای حتی در سطح ناظر شبکه روابط ارمنستان را فراتر از چارچوب‌های سنتی‌اش گسترش می‌دهد. همراهی با چین مسیر پیوستن ارمنستان به نهادهای مالی منطقه‌ای مانند بانک سرمایه‌گذاری زیرساخت آسیا را هموارتر می‌کند. چنین رویکرد چندجانبه‌ای توان چانه‌زنی ارمنستان را افزایش داده و وابستگی آن به یک قدرت را کاهش می‌دهد.
جمع‌بندی
شراکت راهبردی چین و ارمنستان بازتاب تغییر محاسبات ژئوپلیتیک دو کشور است. ارمنستان برای تأمین امنیت و توسعه خود به سیاست خارجی چندبُعدی روی آورده و چین با گسترش حضور تا قلب قفقاز، نفوذ خود را در تقاطع اروپا و آسیا تحکیم می‌کند. هرچند این توافق برای ارتقای شراکت راهبردی یک‌شبه معادلات منطقه را دگرگون نمی‌کند، اما می‌تواند با تقویت بنیان‌های اقتصادی ارمنستان و ایجاد توازن میان قدرت‌های رقیب، زمینه را برای صلح و ثبات پایدارتر در قفقاز جنوبی فراهم کند.
