تأملی در ابعاد و زوایای سیاست تشکیل ترکستان بزرگ آنکارا
با روی کار آمدن آتاتورک، ایده «ترکستان بزرگ» در میان ملی‌گرایان ترک قوت گرفت و پس از فروپاشی شوروی و استقلال کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز، این هدف استراتژیک بار دیگر در دستور کار دولت آنکارا قرار گرفت. این یادداشت به بررسی چگونگی تلاش ترکیه برای احیای این رویای دیرینه و تأثیر آن بر ژئوپلیتیک منطقه می‌پردازد.
حمید خوش‌آیند مؤلف و پژوهشگر حوزه قفقاز جنوبی و ترکیه
اندیشکده زاویه: احیای ترکستان بزرگ که با روی کار آمدن آتاتورک مورد توجه قرار گرفته و قبله آمال ملی‌گرایان ترک بود، پس از فروپاشی شوروی و استقلال کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز و به خصوص در سال‌های اخیر قوت گرفته است. شکل‌گیری نگرش ترکستانی به مرکزیت آنکارا سبب می‌شود که فهم و تفسیر رویدادهای جهان پیرامونی نخبگان آن کشور براساس ترک بودن و یا نبودن مرکزیت پیدا کند. ترکیه خود را به عنوان یک کشور توسعه‌یافته «ترک مسلمان دموکراتیک» صرفاً برای جوامع اقلیت ترک یا کشورهایی که زمینه همگرایی نژادی ترکی دارند معرفی می‌کند و برای هریک از جوامع با اکثریت ترک یا جوامع ترک‌نشین اقلیت با ساختارهای سیاسی و اجتماعی متفاوت، یکی یا ترکیبی از این مولفه‌ها یعنی ترک بودن، مسلمان بودن و دموکراتیک بودن یا نبودن را برای نزدیک شدن بهره می‌گیرد. از این رو قسمت‌هایی از جهان که به «جهان ترک» تعلق دارند بر اساس انگاره‌ها و مفاهیمی مثل حقوق بشر، مفهوم اخوت یا امت و براساس نژادی یعنی ترک بودن تفسیر می‌شوند.
در کنفرانس‌های منطقه‌ای و بین‌دولتی که با عناوینی اعم از شورای کشورهای ترک، سازمان دولت‌های ترک، کنگره کشورهای ترک‌زبان یا مجمع پارلمانی کشورهای ترک‌زبان و چهارچوب دیگری برگزار می‌شود فرصتی است تا ترکیه به عنوان مدل و الگوی فرهنگ و سیاست در جهان ترک معرفی و تبلیغ شود. این تمام ماجرا نبوده بلکه در کنار بسترهای مناسب، موانع مختلفی نیز برای پیشبرد سیاست تشکیل ترکستان بزرگ وجود دارد. در این رابطه یکی از مشکلات مهمی که هست، نبود زبان واحد، قابل فهم و مشترک برای تشکیل ترکستان بزرگ است. نمایندگان کشورهای آسیای مرکزی زبان‌های ترکی کاملاً متفاوتی دارند و بعضاً به زبان روسی با همدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. اما ترکیه سعی دارد ترکی استانبولی را به عنوان زبان مشترک همه ترک‌ها معرفی کند و در این زمینه هم در سه دهه گذشته به ویژه از سال 2010 به این سو سرمایه‌گذاری‌های زیادی در حوزه آموزش و فرهنگ انجام داده است. اینکه تعداد دانشجویان خارجی در 10 سال گذشته در ترکیه چند برابر شده است، در این راستا قابل ارزیابی است.
در نزد نخبگان و ایدئولوگ‌های ترکیه‌ای، جهان ترک به عنوان یک مفهوم و جغرافیا از آناتولی تا شرق چین وجود دارد و شکل‌گیری فرهنگی، خودآگاهی و ارتباط ساکنان این جغرافیا به یک زبان واحد قابل فهم در مرحله پیاده‌سازی است. ترکیه در واقع از عامل ترک بودن به عنوان «پیشرو» برای محبوبیت‌سازی مدل ترکیه استفاده می‌کند.
تمرکز ترکیه بر روی فرهنگ و جوامع ترک‌ها در کشورها و جوامع هدف، زمانی خود را پررنگ نشان می‌دهد که بدانیم ترکیه در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی در مناطق مختلف از آسیای مرکزی و قفقاز گرفته تا اویغورهای چین، انجام داده است.
با این تفاسیر ترکستان بزرگ، هم‌اکنون و بعد از توقف نوعثمانی‌گرایی، به عنوان یک «سیاست راهبردی» در دستور کار دولت آنکارا قرار دارد. دولت آنکارا برای پیشبرد این سیاست راهبردی تمام ظرفیت‌ها و قابلیت‌هایی که پان‌ترکیسم، ناسیونالیسم ترک، نوعثمانی‌گرایی و غیره از آن برخوردار است را به خدمت درآورده و از آن‌ها برای نیل به اهداف خود بهره می‌برد.
ترکستان بزرگ نه یک تحلیل و نوشته‌ای بر روی کاغذ و در ذهن محققان، بلکه «واقعیتی» است که در رأس اهداف و مقاصد سیاست خارجی ترکیه در دوره حاکمیت حزب و عدالت قرار دارد. به ویژه از مقطعی که رجب طیب اردوغان که دیدگاه‌های سیاسی، نظامی، امنیتی، فرهنگی، اقتصادی و … او نقش و جایگاه مؤثری در سیاست‌های داخلی و خارجی ترکیه پیدا کرده است، ترکستان بزرگ به طور جدی مورد توجه دولتمردان ترکیه قرار گرفته است. اینکه اردوغان در مراسم ادای سوگند و تحلیف ریاست جمهوری خود در سال 2018، مجسمه 16 سرباز ترک از امپراتوری‌های قدیمی را نصب کرده بود که در حقیقت نمادی از امپراتوری سابق ترکان و نشانه‌ای در این زمینه بود، نشان‌دهنده اهمیت راهبردی سیاست تشکیل ترکستان بزرگ در سیاست خارجی ترکیه است.
سیاست تشکیل ترکستان بزرگ به قدری برای آنکارا اهمیت پیدا کرده است که اردوغان رئیس جمهور ترکیه در هشتمین اجلاس کشورهای ترک‌زبان در استانبول در 21 آبان 1400 با نشان دادن نقشه‌ای از ترکستان سابق تأکید کرد: «عکسی که امروز در اینجا از اجلاس سازمان دول ترک کشیدیم، نشانه جدید برادری ازلی و ابدی جهان ترک است. احدی نباید از سازمان دول ترک ناراحت باشد. بلکه باید سعی شود تا به جزوی از این ساختار داوطلبانه مبتنی بر روابط انسانی و دیرینه تبدیل گردد». وی همچنین در کنفرانس مطبوعاتی این اجلاس در سخنان قابل تأملی تصریح کرد: «جغرافیای ترکستان به‌عنوان مهد تمدن دوباره به یک مرکز جذب و روشنگری برای تمام بشریت تبدیل خواهد شد!»
اردوغان چند سال پیش از این در خرداد 1396 طی سخنانی در سی و هشتمین مجمع عمومی «بنیاد انصار» تأکید کرده بود: «چشم‌انداز و اهداف سال 2053، سیب طلایی ترکیه خواهد بود. خدا را شکر چشم‌انداز سال 2053 از حالت آرزو خارج شده و به سیب طلایی جدیدمان تبدیل شده است. مطمئنیم که جوانان ما توانایی رسیدن به آن را دارند».
«سیب طلایی» در میتولوژی ترکی به معنای هدف نهایی است و نمادی از یک جنبش پان‌ترکیسم است که هدف آن اتحاد ترک‌ها در هر گوشه کره زمین از جبل‌الطارق تا حجاز، از بالکان تا آسیا برای دستیابی به برتری جهانی است.
احیای «ترکستان بزرگ» فارغ از اینکه یک ایده بلندپروازانه هم است، به طور جدی در دستور کار دولت آنکارا قرار دارد. با اینکه منشأ اصلی و رسمی شکل‌گیری ایده ترکستان بزرگ را باید در دهه‌های دور و سپس در تحولات بعد از پایان جنگ سرد و فروپاشی شوروی و تأسیس جمهوری‌های ترک‌نشین در آسیای مرکزی و قفقاز جستجو کرد، اما در دوره دوم حاکمیت حزب عدالت و توسعه به خصوص از سال 2020 به این طرف، به طور قابل توجهی در دستور کار قرار داده شده است. در واقع ترکیه با دخالت در جنگ قره‌باغ به منظور تأمین امنیت قفقاز جنوبی و گشودن دروازه‌ای از آناتولی به سوی آسیای مرکزی، رؤیای ترک‌گرایی و جهان ترک خود را دست یافتنی، نموده است.
ترکستان بزرگ که مداخلات خارجی دولت ترکیه را به تصویر می‌کشد، در برگیرنده فهرست بلندبالایی از کشورهای حوزه بالکان، آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه تا بخش‌هایی از چین با اقلیت‌های مسلمانان اویغور به عنوان «جهان ترک» است. دولت ترکیه در صدد است، به طور نانوشته هدایت ملت‌ها و دولت‌های ترک‌زبان و ترک‌تبار را بر عهده بگیرد.
برای مثال در برخی از دانشگاه های ترکیه بخشی (مانند دبیرخانه) برای ایجاد وحدت در جهان ترک ایجاد شده که ترکیه بزرگ تا مرزهای شرق اروپا، ازبکستان و بخشی از مرزهای چین ادامه پیدا خواهد کرد، که احتمالاً به ترکستان بزرگ تبدیل می‌شود. این کار از طریق استاندارسازی زبان از آناتولی تا آسیای مرکزی دنبال می‌گردد.
در جهت محقق ساختن سیاست ترکستان، دولت ترکیه در سال‌های اخیر اقدامات متعددی را انجام داده است. تبدیل «شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان» به «سازمان دولت‌های ترک» در سال 2021 با شعار «شش کشور، یک ملت» در رأس تلاش‌های دولت ترکیه قرار دارد. افتتاح برج بلند و 35 طبقه «خانه ترک» در منهتن نیویورک و روبروی سازمان ملل متحد و اختصاص اتاق به تمام کشورهای عضو سازمان دولت‌های ترک، از جمله اقدامات مهم دیگر در این باره است.
رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در سال 1399 و در جريان هفتمين اجلاس شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان (شورای ترکی) در باکو، برای اولين بار شعار «شش کشور، يک ملت» را سر داد و طی سخنانی اظهار داشت:
«ترکستان خانه اجداد ما وخانه اصلی ما است. همه ما يک خانواده ۳۰۰ ميليون نفری بسيار بزرگ هستيم که به يک زبان صحبت و از يک دين پيروی می‌کنيم. ما از تاريخ، فرهنگ و تمدن يکسانی برخورداريم. من می‌دانم که برادران ترکمن، قزاق، قرقيز، ازبک، تاجک و ترکمن به ترکيه نگاه می‌کنند. آنان کشور ما را خانه خود می‌دانند. فقط از اين طريق می‌توانيم ظرفيت عظيم جهان ترک را با ۳۰۰ ميليون نفر جمعيت تحقق بخشيم!»
سخنان اردوغان را نباید ساده انگاشت و دستکم گرفت. این صحبت‌ها که مطمئناً «نقشه راهی» برای آن در نظر گرفته شده است، حکایت از «پروژه‌ای بزرگ» و جاه‌طلبانه دارد که در صورت تحقق نهایی می‌تواند تا حدود مشخصی «ژئوپلیتیک منطقه» را تغییر دهد.
