منطقه آزاد ارس؛ دروازه ایران به قفقاز و اورسیا

منطقه آزاد تجاری-صنعتی ارس، با موقعیت ممتاز خود در مرز ایران با جمهوری آذربایجان و ارمنستان، به عنوان کلیدی‌ترین کریدور لجستیکی و اقتصادی کشور عمل می‌کند. این منطقه نه تنها نقش محوری در کاهش فشار تحریم‌ها از طریق گسترش تجارت با همسایگان و اتحادیه اوراسیا دارد، بلکه می‌تواند با جذب سرمایه‌گذاری خارجی، موتور محرکی برای رشد اقتصادی، انتقال فناوری و ایجاد اشتغال در شمال غرب ایران باشد.

اندیشکده زاویه – اختصاصی: اواخر دهه ۱۹۸۰، ایران سیاست جذب سرمایه‌گذاری خارجی و تقویت تجارت منطقه‌ای را با اعطای جایگاه ممتاز به مناطق موسوم به «مناطق آزاد تجاری-صنعتی» (FTZ) و «مناطق ویژه اقتصادی» (SEZ) دنبال کرده است. مناطق آزاد تجاری به دلیل پیوندهای بین‌المللی بالقوه خود و نگاه به بازارهای فراتر از ایران، از موقعیت راهبردی برخوردارند و مناطق ویژه اقتصادی نیز به دلیل ارزش آن‌ها در خدمت به صنایع اصلی و بهبود سیستم توزیع و شبکه عرضه کشور، مورد توجه قرار گرفته‌اند. اصولاً بسیاری از کشورها به ویژه چین از این مناطق برای توسعه مراودات تجاری بهره گرفته و توانستند مدل موفقی را معرفی کنند.

در این میان، ایران به دلیل تحریم‌های غرب به دنبال کاهش تاثیرات آن با استفاده از ظرفیت بالای همسایگان است که مناطق آزاد تجاری نقش راهبردی در این راستا دارد. یکی از مناطق آزاد مهم کشور «ارس» است که در همسایگی منطقه راهبردی و حساس قفقاز جنوبی قرار دارد که در روزهای اخیر به دلیل بحث کریدور زنگزور توجه نخبگان و حتی عموم ایرانیان را به خود جلب کرده است.

منطقه آزاد تجاری – صنعتی ارس در شهر جلفا در استان آذربایجان شرقی و شمال غرب کشور واقع شده‌است. بنا بر ارزیابی‌های صورت گرفته از سوی دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد ایران، منطقه آزاد ارس، پس از منطقه آزاد کیش، دومین منطقه آزاد توسعه یافته و در حال رشد کشور است. این منطقه که در مجاورت دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان قرار گرفته، دارای وسعت ۵۱ هزار هکتار است. منطقه‌ی آزاد ارس در نزدیکی شهر تبریز به عنوان یکی از قطب‌های عمده‌ی دانشگاهی و صنعتی ایران است.

اهمیت راهبردی منطقه آزاد ارس

همان‌طور که اشاره شد، منطقه آزاد تجاری – صنعتی ارس که از موقعیت راهبردی در شمال غرب کشور برخوردار است، به عنوان دروازه‌ای محوری برای روابط تجاری ایران با همتایان شمالی خود، به ویژه جمهوری آذربایجان و ارمنستان، عمل می‌کند. این منطقه می‌تواند به عنوان یک گره حیاتی در کریدورهای منطقه، نقش مهمی در تسهیل انتقال و ترانزیت کارآمد کالا بین کشورهای قفقاز جنوبی برای تهران ایفا می‌کند.

مزیت جغرافیایی این منطقه، می‌تواند آن را به عنوان محور اصلی در عملیات لجستیک و تجاری منطقه‌ای قرار دهد. علاوه بر این، نزدیکی نسبی منطقه به تبریز، مرکز استان آذربایجان شرقی، آن را به عنوان یک مقصد گردشگری مهم در ایران تثبیت می‌کند.

تمرکز اصلی این منطقه بر تقویت رشد صنعت حمل و نقل، افزایش تجارت و خدمات تجاری، تقویت بخش گردشگری و پیشبرد صنایع فرآوری، کشاورزی و سازگار با محیط زیست است. در واقع، این منطقه همراه با زیرساخت‌ها و بسترهای مناسب برای هرگونه سرمایه‌گذاری مولد، تجارت، گردشگری و ترانزیت، می‌تواند به فرصتی برای سرمایه‌گذارانی تبدیل شود که به دنبال یک مرکز لجستیکی مرتبط با روسیه، قفقاز جنوبی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا هستند.

توسعه مناطق آزاد مانند ارس به دلیل سهولت در قوانین و وجود مشوق‌های اقتصادی می‌توانند بستری مناسبی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی برای منطقه باشند که البته پیامدهای ملی دارد. توسعه منطقه غرس و موفقیت آن را جذب سرمایه‌گذاری خارجی از نقطه نظر استراتژیک به چند دلیل برای ایران بسیار مهم است:

رشد و تنوع اقتصادی: سرمایه‌گذاری خارجی می‌تواند سرمایه را به منطقه آزاد ارس و در کل اقتصاد ایران تزریق و رشد و تنوع اقتصادی را ارتقا دهد. این امر به ویژه برای ایران که از نظر تاریخی به بخش نفت خود متکی بوده و اکنون تحت تحریم است، اهمیت دارد. تنوع‌بخشی به اقتصاد از طریق سرمایه‌گذاری خارجی می‌تواند تأثیر تحریم‌ها بر اقتصاد ملی و در آینده، آسیب‌پذیری آن در برابر نوسانات قیمت جهانی نفت را کاهش دهد.

انتقال فناوری: سرمایه‌گذاران خارجی اغلب فناوری‌های پیشرفته، شیوه‌های مدیریتی و تخصص را به کشور میزبان می‌آورند. این امر می‌تواند قابلیت‌های صنعتی، بهره‌وری و رقابت‌پذیری ایران را در بازارهای قفقاز و حتی جهانی افزایش دهد.

ایجاد شغل: توسعه منطقه آزاد ارس و تزریق وجوه مالی خارجی می‌تواند منجر به ایجاد شغل برای جمعیت محلی شود. این امر برای شمال غرب و کشور مهم است، زیرا نیروی کار جوان و بزرگی دارد که به فرصت‌های شغلی نیاز دارد. ایجاد شغل همچنین می‌تواند به حل مسائل ثبات اجتماعی و سیاسی در شمال غرب کشور کمک کند.

توسعه زیرساخت‌ها: ورود تأمین مالی خارجی به منطقه آزاد ارس می‌تواند به توسعه زیرساخت‌ها، از جمله جاده‌ها و تأسیسات انرژی کمک کند. این امر نه تنها به نفع سرمایه‌گذاران خارجی است، بلکه به طور کلی محیط کسب‌وکار در ایران را نیز بهبود می‌بخشد.

دسترسی به بازارهای قفقاز: کسب‌وکارهای ایرانی می‌توانند از طریق فرصت‌های صادراتی و ارتباط با زنجیره‌های تأمین بین‌المللی به بازارهای منطقه‌ای (قفقاز) و جهانی دسترسی پیدا کنند. این امر می‌تواند صنایع داخلی را تحریک کرده و صادرات را افزایش دهد و وابستگی اقتصادی ایران به طیف محدودی از محصولات را کاهش دهد.

ذخایر ارزی: ورود سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) به منطقه آزاد ارس، می‌تواند ذخایر ارزی ایران را تقویت کند، که برای تثبیت ارزش پول ملی، مدیریت بدهی خارجی و تضمین ثبات اقتصادی ضروری است.

بهبود روابط: تعامل با سرمایه‌گذاران بین‌المللی به ویژه آذربایجان و ارمنستان، روابط دیپلماتیک، روابط تجاری و همکاری در زمینه‌های مختلف را تقویت می‌کند و به طور بالقوه تنش‌های ژئوپلیتیکی و تحریم‌ها را کاهش می‌دهد.

کاهش وابستگی به منابع دولتی: ایران سابقه‌ی اتکای شدید به منابع دولتی برای تأمین مالی پروژه‌های عمرانی را دارد. توسعه مناطق آزاد به ویژه ارس جذب منافع اقتصادی از خارج از کشور می‌تواند این وابستگی را کاهش دهد و بودجه دولت را برای سایر طرح‌های حیاتی مانند مراقبت‌های بهداشتی و آموزش آزاد کند.

ثبات منطقه‌ای: ورود سرمایه‌گذاران خارجی به ویژه از روسیه، گرجستان، آذربایجان و ارمنستان به منطقه آزاد ارس می‌تواند در ثبات منطقه‌ای تاثیرگذار باشد.

اهمیت ژئواکونومیکی

همان‌طور که اشاره منطقه آزاد ارس به دلیل مجاورت به آذربایجان و ارس نقش مهمی در توسعه مناسبات ایران با قفقاز جنوبی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا دارد. ایران با وجود نزدیکی جغرافیایی، فرهنگی و تمدنی با قفقاز نقش تقریباً ۵ درصدی در بازارهای آن دارد و حتی در بین ۱۰ شریک برتر برخی از آن‌ها حضور ندارد. اما توسعه منطقه آزاد ارس می‌تواند سهم ایران در این بازارها را افزایش دهد.

همچنین، ایران اخیرا یا اتحادیه اقتصادی اوراسیا توافقنامه تجارت آزاد منعقد کرده و به دنبال ایجاد منطقه آزاد مشترک نیز هستند. در میان کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا، ایران تنها با ارمنستان مرز مشترک دارد و در واقع این کشور به عنوان دروازه ورود کالاهای ایرانی به اروپا محسوب می‌شود. در این راستا نیز توسعه منطقه آزاد ارس می‌تواند نقش پررنگی داشته باشد، به ویژه که اگر همکاری این منطقه با منطقه آزاد مغزی ارمنستان گسترش یابد.

منطقه آزاد تجاری مغری در جنوب ارمنستان یکی از ۸ مناطق آزاد تجاری در منطقه اقتصادی اوراسیا است که در مقایسه با سایر مناطق از امتیازات بیشتری برخوردار است. کارشناسان بر این باورند که هم‌جواری مناطق آزاد ارس و مغری، به تأسیس شرکت‌های مشترک و به‌تبع آن به توسعه روابط دو کشور بیانجامد، چراکه تجار ایرانی خواهند توانست کالاهای خود را از طریق منطقه آزاد ارس و منطقه آزاد مغری بدون هزینه‌های بالای گمرکی به اوراسیا و اتحادیه اروپا صادر کنند.

ارمنستان مدت‌هاست که در انزوای حمل و نقل و تجارت باقی مانده و تلاش‌های آن برای قرار دادن خود به عنوان یک حلقه ترانزیتی بین ایران، کشورهای خلیج فارس و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) تاکنون نتیجه عملی چندانی نداشته است. نمونه بارز آن پروژه راه‌آهن جنوب ارمنستان است که قرار بود ایران را به عنوان بخشی از کریدور شمال-جنوب به روسیه متصل کند.

در ابتدا، مغری به عنوان بستری برای کسب‌وکارهای ایرانی در نظر گرفته شده بود که به آن‌ها اجازه می‌داد از خاک ارمنستان برای دسترسی به بازارهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا و اتحادیه اروپا استفاده کنند. با این حال، عوامل متعددی، تمایل سرمایه‌گذاران را کاهش داد. اما اکنون با حل برخی اختلافات با آذربایجان و گسترش شبکه‌های ترانزیتی در ارمنستان، احتمالا منطقه آزاد مغری نیز توسعه یابد تا زمینه همکاری با منطقه آزاد ارس فراهم شود.

در مجموع، منطقه آزاد ارس به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی خود در شمال غرب کشور نقش راهبردی برای گسترش نفوذ ایران در قفقاز جنوبی دارد. توسعه این منطقه، علاوه بر پیامدهای محلی می‌تواند از طریق جذب سرمایه‌گذاران خارجی و افزایش مراودات با همسایگان، اهمیت ملی داشته باشد. از همین روی، لازم است به سرعت چالش‌های آن مرتفع و مشوق‌های لازم معرفی شود.