رقابت قدرت‌ها در قفقاز؛ ترکیه میان بحران داخلی و بازی بزرگ منطقه‌ای
قفقاز جنوبی بار دیگر به عرصه رقابت قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای تبدیل شده است. ترکیه به رهبری اردوغان نقشی کلیدی در این معادلات ایفا می‌کند، اما چالش‌های داخلی و تناقض‌های سیاست خارجی، آینده نقش‌آفرینی آنکارا را با ابهام مواجه کرده است.
حامد فاطمی، کارشناس مسائل قفقاز جنوبی
اندیشکده زاویه: قفقاز جنوبی بار دیگر به یکی از صحنه‌های اصلی رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تبدیل شده است. ترکیه، به رهبری رجب طیب اردوغان، نقشی پررنگ در این میدان ایفا می‌کند؛ اما سیاست خارجی آنکارا در قفقاز را نمی‌توان جدا از معضلات داخلی و نگاه جهانی به موقعیت کنونی ترکیه تحلیل کرد.
معضلات سیاست داخلی
اردوغان پس از دو دهه حاکمیت با مجموعه‌ای از بحران‌های ساختاری روبه‌روست. اقتصاد ترکیه درگیر تورم مزمن، کاهش ارزش لیره و فرار سرمایه است؛ جامعه از قطبی‌شدن سیاسی و تنش میان اسلام‌گرایان و سکولارها آسیب می‌بیند؛ و فضای سیاسی تحت تأثیر محدودیت رسانه‌ها و فشار بر مخالفان، مورد انتقاد داخلی و خارجی است. این شرایط باعث شده بخشی از نخبگان سیاسی در غرب، ترکیه را کشوری با «ظرفیت بالا اما گرفتار بحران‌های مزمن» توصیف کنند.
چالش‌های سیاست خارجی
ترکیه در سیاست خارجی نیز با تناقض‌های متعدد روبه‌روست. از یک‌سو عضو ناتو است اما روابطی پیچیده با روسیه دارد؛ در خاورمیانه میان ایران، کشورهای عربی و اسرائیل درگیر رقابت است؛ و در شرق مدیترانه نیز بر سر منابع انرژی با یونان و قبرس تنش دارد. این تناقض‌ها به تعبیر بسیاری از اندیشکده‌های غربی، سیاست خارجی ترکیه را به «مجموعه‌ای از توازن‌های شکننده» تبدیل کرده است.
چهار محور ژئوپلیتیک در قفقاز
۱. امنیت انرژی: ترکیه با قرار گرفتن در مسیر خطوط لوله نفت و گاز دریای خزر، خود را به گذرگاه حیاتی انرژی اروپا بدل کرده است. اما نوسان در روابط با روسیه و فشارهای آمریکا بر صادرات انرژی، این نقش را شکننده می‌کند.
۲. پیوندهای قومی ـ فرهنگی: اردوغان با استفاده از ایده پان‌ترکیسم و شعار «یک ملت، دو دولت» نفوذ خود را در باکو افزایش داده است. با این حال برخی تحلیلگران جهانی هشدار می‌دهند که افراط در پان‌ترکیسم می‌تواند حساسیت ایران و روسیه را برانگیزد و تنش‌های جدیدی ایجاد کند.
۳. موازنه با روسیه: هرچند آنکارا و مسکو در سوریه، اوکراین و دریای سیاه رقابت دارند، اما در قفقاز همکاری نسبی دارند. کارشناسان اروپایی بر این باورند که ترکیه در این حوزه ناگزیر است به «دیپلماسی معامله‌ای» با کرملین ادامه دهد، زیرا رویارویی مستقیم پرهزینه خواهد بود.
۴. قفقاز و «راه ترامپ»: توافق ۹۹ ساله آذربایجان و ارمنستان با میانجی‌گری ترامپ که به ایجاد «راه ترامپ» در سیونیک منجر شد، معادلات منطقه‌ای را تغییر داد. ایران آن را تهدیدی ژئوپلیتیک علیه خود می‌داند؛ روسیه ورود مستقیم آمریکا به قفقاز را خطرناک تلقی می‌کند؛ و ترکیه با وجود منافع اقتصادی و ارتباطی، بیم دارد تحت نفوذ کامل واشنگتن قرار گیرد.
دیدگاه نخبگان سیاسی جهان
نخبگان اروپایی ترکیه را شریکی ضروری اما غیرقابل اعتماد می‌دانند که میان غرب و شرق در نوسان است.
تحلیلگران روسی از ترکیه به‌عنوان «بازیگری فرصت‌طلب» یاد می‌کنند که سعی دارد از هر خلأ قدرتی بهره ببرد.
نخبگان آمریکایی نیز ترکیه را متحدی پرمسئله می‌بینند که در عین مخالفت با برخی سیاست‌های واشنگتن، همچنان برای مهار ایران و روسیه ارزشمند است.
اردوغان در حالی به قفقاز جنوبی چشم دوخته که در داخل با بحران‌های اقتصادی و اجتماعی دست و پنجه نرم می‌کند و در سیاست خارجی با تناقض‌های استراتژیک مواجه است. توافق «راه ترامپ» نقطه عطفی است که می‌تواند موقعیت ترکیه را تقویت کند یا آن را بیش از پیش در مدار سیاست‌های آمریکا قرار دهد. آینده نقش‌آفرینی ترکیه در قفقاز وابسته به توانایی اردوغان در مدیریت هم‌زمان فشارهای داخلی و خارجی، و نیز موازنه میان ایران، روسیه و آمریکا خواهد بود.
