اهمیت سفرپزشکیان به ایروان؛ از دریچه رقابت کریدورها
مسعود پزشکیان، رییس جمهور ایران، درحالی سفر سه روزه خود به ارمنستان را آغاز کرده که در روزهای اخیر بحث کریدور زنگزور و اجاره آن به شرکت‌های آمریکایی به موضوع مهمی بین دو کشور تبدیل شده است. از همین روی، روابط زیرساختی بین دو کشور به ویژه در حوزه همکاری برای کریدورهای منطقه‌ای می‌تواند در اولویت این سفر باشد.
اندیشکده زاویه – تحلیل اختصاصی: وزیر راه و شهرسازی جمهوری اسلامی ایران و وزیر مدیریت سرزمینی و زیرساخت کشور ارمنستان در دیداری مشترک، بر توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل، تقویت همکاری‌های حمل‌ونقلی و زیرساختی و رفع اختلافات ترانزیتی تاکید کردند. در دیدار با «داویت خوداتیان» وزیر مدیریت سرزمینی و زیرساخت ارمنستان با اشاره به اهمیت کریدورهای ترانزیتی مانند شمال – جنوب و خلیج فارس – دریای سیاه، خواستار تقویت بسترهای جاده‌ای، ریلی و لجستیکی در ارمنستان به منظور تسهیل انتقال کالا در منطقه شد.
این موارد گویای آن است که همکاری تهران و ایروان در حوزه کریدورهای اقتصادی در اولویت دو کشور بوده و فارغ از برخی از اظهارات نادرست، هنوز ایران از اهمیت راهبردی برای ایروان برخودار است. همزمان با رقابت قدرت‌های منطقه‌ای بر سر آینده ارتباطات در قفقاز جنوبی، نقش ایران به عنوان یک بازیگر کلیدی افزایش یافته است. البته، چشم‌اندازهای متضادی در طرح‌های پیشنهادی «کریدور زنگزور»، ابتکار «چهارراه صلح» ارمنستان و «کریدور ارس» ایران – آذربایجان وجود دارد، که گویای رقابت‌های ژئوپلیتیکی بزرگ و منافع راهبردی بر سر نحوه مسیرهای حمل و نقل منطقه‌ای است.
مفهوم «کریدور زنگزور/ترامپ» به درخواست آذربایجان برای ایجاد مسیری برون مرزی از طریق استان سیونیک ارمنستان برای اتصال سرزمین اصلی به منطقه نخجوان اشاره دارد. این پروژه مورد حمایت غرب و ترکیه است. ایالات متحده و اروپا از این کریدور به عنوان بستری برای کاهش نفوذ روسیه در قفقاز و انتقال انرژی دریای خزر به اروپا استفاده می‌کنند و ترکیه نیز این کریدور را به عنوان یکی از اجزای کلیدی آرمان‌های بزرگ در اتصال به آسیای مرکزی خود می‌بیند که جهان ترک را از طریق سرزمین‌های مجاور به هم متصل می‌کند.
در مقابل، پروژه «چهارراه صلح» ارمنستان، گشایش مسیرهای حمل و نقل منطقه‌ای، عبور از قلمرو تحت حاکمیت ملی و کاهش رویه‌های گمرکی، از جمله از آذربایجان تا نخجوان، را پیش‌بینی می‌کند و در ازای آن از سایر ارتباطات منطقه‌ای نیز استفاده می‌کند. اورزولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا، پیشنهاد داده که ارمنستان می‌تواند بخشی از کریدور میانی (ترانس خزر) شود و آن را به عنوان یک قطب ترانزیتی کلیدی بین اروپا و آسیا قرار دهد. با این حال، الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان، به سرعت این پیشنهاد را رد و هرگونه برنامه‌ای برای گنجاندن ارمنستان در چارچوب کریدور میانی را غیرقابل قبول دانسته است. نیکول پاشینیان، نخست وزیر، اخیراً در مورد دیدگاه ارمنستان با رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، رایزنی و تلاش کرده تا او را متقاعد کند که «چهارراه صلح» در راستای منافع اقتصادی منطقه‌ای ترکیه نیز عمل می‌کند.
در این میان، کریدور ارس آذربایجان – ایران یک پروژه زیرساختی در حال ساخت در امتداد رودخانه ارس است که آذربایجان سرزمین اصلی را از طریق خاک ایران به نخجوان، متصل می‌کند. این کریدور نشان‌دهنده همکاری بین آذربایجان و ایران است و به عنوان یک جایگزین راهبردی برای مسیر فراسرزمینی مورد درخواست آذربایجان از طریق ارمنستان عمل می‌کند. با این حال، اهمیت گزینه‌های ترانزیت از طریق ارمنستان را در برنامه‌ریزی منطقه‌ای نیز کاهش می‌دهد. ایران با کریدور موسوم به زنگزور مخالف است و آن را تهدیدی برای مرز شمالی ۴۴ کیلومتری خود با ارمنستان می‌داند، زیرا این کریدور دسترسی مستقیم تهران به قفقاز جنوبی را فراهم و به عنوان یک حائل در برابر انزوای منطقه‌ای توسط ترکیه و آذربایجان برای هر دو کشور ایران و ارمنستان عمل می‌کند.
بنابراین، همکاری ایران با دو کشور آذربایجان و ارمنستان به نوعی مزایای مهم و دوجانبه دارد. اما این امر برای ارمنستان جنبه راهبردی دارد، زیرا با توجه به محاصره آذربایجان و ترکیه، دسترسی ارمنستان به بازارهای بین‌المللی همچنان محدود است. در این زمینه، ایران و گرجستان تنها دروازه‌های زمینی ارمنستان به جهان خارج هستند. ایران ارتباط حیاتی با خاورمیانه، خلیج فارس و آسیای جنوبی را برای ارمنستان فراهم می‌کند، برای نمونه روابط راهبردی و تجاری رو به رشد با هند برای ایروان مهم است. بنابراین، پایداری مرز ارمنستان با ایران برای امنیت اقتصادی و تنوع استراتژیک آن ضروری است.
در نهایت، ارمنستان با یک معضل راهبردی روبرو است، زیرا در بحبوحه قطب‌بندی فزاینده منطقه‌ای و جهانی، به دنبال ایجاد تعادل بین بی‌طرفی و چندجانبه‌گرایی است. این کشور به ایران و ایالات متحده به عنوان عوامل بازدارنده امنیتی بالفعل در برابر آذربایجان متکی است. از همین روی، همکاری ایران و ارمنستان در پروژه‌های کریدور دو کشور مهم بوده و طرح‌هایی مانند کریدور شمال-جنوب و خلیج فارس -دریای سیاه در گروه مشارکت دو کشور خواهد بود که سفر اخیر پزشکیان در این اثر تاثیرگذار است.
