توسعه کریدور شمال – جنوب؛ راهکار اوراسیایی تهران و مسکو

با وجود تشدید تنش‌ها میان ایران، اسرائیل و ایالات متحده، همکاری‌های مسکو و تهران بر سر توسعه کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال – جنوب (INSTC) نه تنها متوقف نشده، بلکه رو به افزایش است. این کریدور استراتژیک که برای کاهش زمان تحویل کالا و کاهش وابستگی به مسیرهای سنتی طراحی شده، نمادی از چرخش روسیه به سمت شرق و تلاش مشترک دو کشور برای کاهش فشار تحریم‌های غرب و بهره‌برداری از موقعیت ژئوپلیتیکی خود است، با این حال چالش‌های ژئوپلیتیکی و تحریم‌ها همچنان بر سرعت پیشرفت آن سایه افکنده‌اند.

_{دادمهر رضایی، کارشناس مسائل قفقاز جنوبی}

اندیشکده زاویه: با وجود افزایش تنش‌های اخیر بین اسرائیل/ایالات متحده و ایران، انتظار می‌رود همکاری روسیه با ایران در توسعه کریدور شمال – جنوب ادامه یابد. باید توجه داشت که روابط روسیه و ایران از سال ۲۰۲۲ و پس از آغاز جنگ در اوکراین و اعمال غرب تحریم‌های سنگینی علیه مسکو، همسوتر شده است. در این راستا، یکی از مهم‌ترین پروژه‌هایی که گویای چرخش روسیه به سمت خاورمیانه است، کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال – جنوب (INSTC) بوده است. این پروژه به روسیه اجازه می‌دهد تا فشار غرب را کاهش دهد و همچنین نشان‌دهنده چرخش روسیه به سمت جنوب جهانی است.

این کریدور یک مسیر زمینی از روسیه به بنادر جنوبی ایران به ویژه بندرعباس ایجاد می‌کند. در حالت ایده‌آل، انتظار می‌رود این مسیر، لجستیک جهانی را تغییر داده و زمان تحویل کالاها را در مقایسه با مسیرهای دریایی سنتی از طریق کانال سوئز، ۳۰ تا ۴۰ درصد کاهش دهد.

در حال حاضر، پیشرفت در پروژه کریدور شمال – جنوب (INSTC) کاملاً مشهود است. برای نمونه، توافقی در مورد اجرای مشترک این پروژه بین مسکو و تهران در سال 2023 حاصل شد که هدف آن، تکمیل آخرین بخش راه‌آهن شاخه غربی این کریدور بود که از جمهوری آذربایجان و در امتداد ساحل غربی دریای خزر عبور می‌کند. بخش ریلی تکمیل نشده در بین شهرهای رشت و آستارا در شمال ایران قرار دارد. هزینه کل این پروژه 1.6 میلیارد دلار است که از این مبلغ، 1.3 میلیارد دلار تسهیلات روسیه بوده و حدود 300 میلیون دلار توسط طرف ایرانی تعهد شده است. طبق برآوردها 18 تونل ساخته می‌شود و با توجه به کوهستانی بودن منطقه، ساخت و سازها به مهارت‌های مهندسی ویژه‌ای نیاز دارد که هزینه پروژه را افزایش می‌دهد.

همچنین، انتخاب مسیر نیز چالش دیگری بود که دو طرف تصمیم گرفتند دو استاندارد – اروپایی (1435 میلی‌متر) و روسی (1520 میلی‌متر) را با هدف افزایش اثربخشی پروژه ترکیب کند.

 هر دو طرف روسیه و ایران، همواره در حال تبلیغ کریدور بین‌المللی شمال – جنوب هستند. پیش از حملات اسرائیل و آمریکا به ایران، ویتالی ساولیف، معاون نخست وزیر روسیه، اظهار داشت که مسکو کار بر روی بخش راه‌آهن رشت – آستارا را متوقف نکرده است. علاوه بر این، به گفته رومن استاروویت، وزیر سابق حمل و نقل روسیه، دو کشور بررسی‌های مهندسی و زمین‌شناسی را در بخش رشت – آستارا انجام داده‌اند و پس از این مرحله، کار ساخت و ساز واقعی یک بخش راه‌آهن ۱۶۲ کیلومتری بین این دو شهر آغاز خواهد شد.

در اوایل سال جاری و در جریان سومین مجمع اقتصادی خزر در تهران، نمایندگان پنج کشور حوزه دریای خزر (روسیه، آذربایجان، قزاقستان، ایران، ترکمنستان) و همچنین نخست وزیر تاجیکستان به عنوان مهمان افتخاری، چشم‌اندازهای توسعه اتصالات اوراسیا را مورد بحث قرار دادند. در میان پروژه‌ها، کریدور ترانس خزر (TITC)، کریدور شمال-جنوب و مسیر دریای خزر – خلیج فارس مورد بحث قرار گرفت.

براساس ارزیابی طرف ایرانی، خط آهن رشت – آستارا تا پایان سال ۲۰۲۹ تکمیل می‌شود و تا آن زمان، محصولات همچنان بین رشت و آستارا با کامیون حمل خواهند شد که این امر باعث کندی لجستیک و افزایش هزینه‌ها می‌شود. همچنین، عوامل ژئوپلیتیکی نیز احتمالا پیشرفت پروژه را پیچیده کنند. در صورت ادامه رویارویی بین ایران و اسرائیل، انتظار می‌رود تکمیل کریدور شمال – جنوب با تاخیر بیشتری مواجه شود. مشکل دیگر، تحریم‌های موجود علیه جمهوری اسلامی است که می‌تواند بر چشم‌انداز پروژه تاثیر بگذارد.

پس از تکمیل، مسیر ریلی رشت – آستارا جابجایی مداوم کالا از روسیه به بنادر خلیج فارس، اقیانوس هند و حتی به طور بالقوه ساحل شرقی قاره آفریقا را تضمین خواهد کرد. این مسیر همچنین می‌تواند زمان تحویل کالاها را در مقایسه با مسیرهای دریایی سنتی از طریق کانال سوئز، ۳۰ تا ۴۰ درصد کاهش دهد. همچنین، بر اساس برآوردها، تا سال ۲۰۳۰ ترافیک بار در امتداد این کریدور می‌تواند به ۲۵ تا ۳۲ میلیون تن برسد.

 در ماه مه سال جاری و در راستای تقویت کریدور، توافقی با محوریت ایجاد منطقه آزاد تجاری بین تهران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا منعقد شد. کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا اکنون با کاهش قابل توجه موانع تجاری، دسترسی بیشتری به بازار ایران خواهند داشت. با توجه به اینکه ارمنستان به عنوان عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا همسایه ایران است، امید تهران به افزایش حجم معاملات با این اتحادیه افزایش یافته است.

تمام اقدامات سیاسی انجام شده توسط روسیه و ایران در ماه‌های گذشته نشان می‌دهد که دو کشور مشتاق توسعه بیشتر کریدور شمال – جنوب هستند. صرف نظر از سرنوشت برنامه هسته‌ای ایران و چگونگی توسعه روابط خود روسیه با ایالات متحده، مسکو و تهران در مورد اتصال اوراسیا منافع مشترکی دارند. هر دو کشور به دنبال کاهش پیامد تحریم‌های غرب و استفاده از موقعیت جغرافیای خود هستند. در این راستا، کریدور شمال-جنوب دقیقاً در مسیری قرار دارد که در دوران باستان و قرون وسطی توسط بازرگانان برای اتصال خاورمیانه با استپ‌های اوراسیا و قاره اروپا استفاده می‌کردند.

در مجموع، اگرچه کریدور شمال – جنوب به طور بالقوه می‌تواند بیشترین تأثیر را از حملات اسرائیل و ایالات متحده به اماکن هسته‌ای و نظامی ایران بپذیرد، اما شواهد نشان می‌دهد که مسکو و تهران مصمم به پیشبرد این پروژه هستند.