توافق صلح ارمنستان و آذربایجان؛ آغاز فصلی نوین در روابط ترکیه و ارمنستان!؟
امضای توافقنامه صلح دائمی میان ارمنستان و آذربایجان، پتانسیل تاریخی را برای تحولی چشمگیر در روابط ترکیه و ارمنستان فراهم آورده است. این پیمان نه تنها به خصومت‌ها پایان می‌دهد و مسیرهای تجاری و حمل‌ونقل را باز می‌کند، بلکه با ایجاد کریدور ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی (TRIPP)، موقعیت ترکیه را در مسیرهای تجاری آسیای مرکزی و چین تقویت می‌کند. با این حال، تحقق کامل این پتانسیل به تعهد ارمنستان به توافقنامه و مدیریت نگرانی‌های ژئوپلیتیکی ایران بستگی دارد.
اندیشکده زاویه: امضای توافقنامه صلح دائمی بین ارمنستان و آذربایجان، زمینه را برای یک پیشرفت تاریخی بالقوه در روابط ترکیه و ارمنستان فراهم کرده و امیدهایی را برای مرزهای باز، دیپلماسی تجدید شده و ارتباط منطقه‌ای عمیق‌تر در قفقاز جنوبی ایجاد کرده است.
هازل چاغان البیر، تحلیلگر مرکز مطالعات اوراسیا (AVIM) مستقر در آنکارا، گفت که این توافق که در کاخ سفید توسط نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان و دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا امضا شد، یک «تحول حیاتی» است که جایگاه منطقه‌ای ترکیه را تقویت می‌کند و راه‌های جدیدی را برای همکاری می‌گشاید.
البیر در مصاحبه اختصاصی با دیلی صباح گفت: «توافق صلح آذربایجان و ارمنستان یک تحول حیاتی در راستای تسهیل صلح پایدار در قفقاز جنوبی است و فرصت‌های قابل توجهی را ارائه می‌دهد که می‌تواند جایگاه منطقه‌ای ترکیه را تقویت کند.»
این پیمان ارمنستان و آذربایجان را متعهد می‌کند که به خصومت‌ها پایان دهند، به حاکمیت یکدیگر احترام بگذارند، تجارت و سفر را آزاد کنند و گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا را که برای دهه‌ها میانجی درگیری آنها بر سر قره‌باغ بود، منحل کنند.
باکو و ایروان از اواخر دهه ۱۹۸۰، زمانی که ناگورنو – قره‌باغ، یک منطقه کوهستانی آذربایجان، توسط جدایی‌طلبان مسلح تحت حمایت ارمنستان اشغال شد، با هم اختلاف داشته‌اند. آذربایجان در سال ۲۰۲۳ کنترل کامل این منطقه را پس گرفت و حدود ۱۰۰۰۰۰ ارمنی ساکن این منطقه به ارمنستان بازگشتند. مذاکرات صلح تقریباً دو سال در جریان بود و هیچ نشانه‌ای از پیشرفت وجود نداشت، تا اینکه کاخ سفید وارد عمل شد.
یکی از محورهای این توافق، مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی (TRIPP) است، یک کریدور چندوجهی از طریق جنوب ارمنستان که سرزمین اصلی آذربایجان را به نخجوان و در نتیجه، ترکیه متصل می‌کند.
البیر گفت که این کریدور می‌تواند «ترکیه را به یک قطب استراتژیک در مسیرهای تجاری و حمل و نقلی تبدیل کند که آسیای مرکزی و چین را به هم متصل می‌کند.»
او گفت با توجه به پروژه‌هایی مانند خط لوله گاز طبیعی ترانس آناتولی (TANAP) و راه‌آهن باکو – تفلیس – قارص که از قبل در حال اجرا هستند، «این کریدور همچنین اهمیت ترکیه را در امنیت انرژی و ارتباطات اقتصادی افزایش خواهد داد.»
البیر افزود، ترکیه با موقعیت جغرافیایی، زیرساخت‌های موجود و تجربه در پروژه‌های منطقه‌ای، موقعیت نسبتاً مناسبی برای استفاده از این فرصت‌ها دارد.
با این حال، او هشدار داد که تحقق این پتانسیل به تعهد ارمنستان به توافقنامه صلح و آمادگی برای همکاری در پروژه‌های منطقه‌ای بستگی دارد.
باز کردن دروازه‌ای که مدت‌ها بسته بود
این توافق صلح امیدها را برای بازگشایی مرز ترکیه و ارمنستان که از سال ۱۹۹۳ پس از تصرف قلمرو قره باغ توسط نیروهای ارمنی بسته شده بود، زنده کرده است.
البیر گفت که توافق صلح آذربایجان و ارمنستان فرصت قابل توجهی برای تسریع روند عادی‌سازی روابط بین ترکیه و ارمنستان فراهم می‌کند، روندی که در سال ۲۰۲۱ از سر گرفته شد و از آن زمان تاکنون پیشرفت چندانی نداشته است.
دو کشور تاریخ پیچیده‌ای دارند. ارمنستان مدت‌هاست که ترکیه یا بهتر بگوییم امپراتوری عثمانی را به ارتکاب نسل‌کشی علیه جمعیت ارمنی این کشور در طول جنگ جهانی اول متهم می‌کند. ترکیه بارها ادعاهای نسل‌کشی را رد کرده است، اگرچه به تعداد بالای مرگ و میر در میان ارمنی‌ها به دلیل حوادث و بیماری‌های پراکنده اذعان کرده است.
البیر استدلال کرد: «ترکیه در گذشته از طریق ابتکاراتی مانند پروتکل‌های زوریخ ۲۰۰۹ گام‌های خوبی برای ایجاد روابط حسنه برداشته است، اما پویایی‌های سیاسی داخلی ارمنستان و فشارهای دیاسپورا این تلاش‌ها را بی‌اثر کرده است.»
پروتکل‌های زوریخ ۲۰۰۹ دو توافق‌نامه‌ای بودند که در سوئیس توسط ترکیه و ارمنستان برای از سرگیری روابط دیپلماتیک و بازگشایی مرزشان امضا شدند.
این پیمان‌ها همچنین خواستار تشکیل یک کمیسیون مشترک تاریخی برای مطالعه وقایع جنگ جهانی اول و ترویج پیوندهای تجاری و حمل و نقل دوجانبه شدند، اما هرگز تصویب نشدند.
ترکیه تایید این توافق را به حل مناقشه ارمنستان با آذربایجان مرتبط دانست، در حالی که دادگاه قانون اساسی ارمنستان شروطی را اضافه کرد که به گفته آنکارا، توافق را تضعیف می‌کند. این توافق که در سال ۲۰۱۵ لغو و در سال ۲۰۱۸ باطل شد، همچنان یکی از معدود تلاش‌های جدی اما شکست‌خورده برای آشتی است.
به گفته البیر، توافق صلح می‌تواند ارمنستان را به سمت «سیاست خارجی عملگرایانه‌تری» سوق دهد.
او گفت که افتتاح کریدور زنگزور «نه تنها ارتباط ترکیه و آذربایجان را تقویت می‌کند، بلکه با تسهیل ادغام ارمنستان در تجارت منطقه‌ای، مزایای اقتصادی نیز به همراه خواهد داشت. و این می‌تواند ایروان را به بهبود روابط خود با آنکارا ترغیب کند.»
او گفت: «در پاسخ به حسن نیت ترکیه، انتظار می‌رود ارمنستان گام‌هایی مانند ایفای نقش سازنده در پروژه‌هایی مانند کریدور زنگزور و پایبندی به تعهدات امنیت مرزی بردارد.»
او معتقد است که ایروان باید به ویژه بر یک دیدگاه صلح‌محور مبتنی بر قوانین بین‌المللی در برابر خواسته‌های «عملاً چالش‌برانگیز» گروه‌های دیاسپورا مانند کمیته ملی ارمنی‌های آمریکا (ANCA)، مانند بازگشت به قره‌باغ، تمرکز کند.
او افزود: «همچنین باید لفاظی‌های خود در مورد ترکیه در مورد وقایع جنگ جهانی اول را کنار بگذارد و همکاری‌های اقتصادی و دیپلماتیک ملموسی را در پیش بگیرد.»
ارمنستان به دلیل داشتن جمعیت زیادی از مهاجران خارجی که در خارج از این کشور محصور در خشکی قفقاز نفوذ دارند، شناخته شده است. این مهاجران به دلیل رد پیشنهادهای صلح از سوی ترکیه و آذربایجان و مخالفت با کنترل آذربایجان بر قره باغ و در عین حال تضمین امنیت غیرنظامیان آذربایجانی ساکن در آنجا، بدنام هستند.
ایجاد تعادل با ایران
در همین حال، پروژه پیشنهادی TRIPP، همسایه شرقی ترکیه، ایران، را که از جنوب با ارمنستان هم‌مرز است، جایی که این کریدور از آن عبور می‌کند، خشمگین کرده است. ایران با اشاره به نگرانی‌ها در مورد دخالت انحصاری ایالات متحده، تهدید کرده است که این طرح را مسدود خواهد کرد.
البیر گفت: «ایران از نظر تاریخی نسبت به پروژه‌های ترانزیتی در قفقاز جنوبی محتاط بوده و آنها را تهدیدی برای منافع ژئوپلیتیکی خود می‌داند.»
او با بیان اینکه تهران همچنین پیش‌بینی می‌کند که این پروژه‌ها نفوذ منطقه‌ای آذربایجان و ترکیه را افزایش داده و نفوذ ایران بر ارمنستان را تضعیف می‌کند، گفت: «پروژه‌هایی مانند کریدور زنگزور و TRIPP نگرانی‌های ایران را مبنی بر به حاشیه رانده شدن ایران در مسیرهای تجاری منطقه‌ای برانگیخته است.»
البیر گفت: «ترکیه در این برهه می‌تواند رویکردی فراگیر به جای رویکرد انحصاری در قبال ایران اتخاذ کند تا هرگونه واکنش منفی احتمالی از سوی تهران را مدیریت کند.»
او پیشنهاد کرد که آنکارا می‌تواند با توسعه همکاری متوازن با روسیه و چین، نگرانی‌های ایران از انزوا را کاهش دهد، چرا که این امر مخالفت ایران را تعدیل خواهد کرد.
البیر گفت: «ترکیه می‌تواند با در نظر گرفتن حساسیت‌های ایران، این روند را با یک دیپلماسی قاطع اما آشتی‌جویانه طی کند. تأکید بر اینکه پروژه‌های منطقه‌ای فرصت‌های اقتصادی برای همه بازیگران فراهم می‌کنند، می‌تواند مقاومت ایران را کاهش داده و موفقیت روند صلح را تقویت کند.»
