فراتر از خط مقدم: سلطه اطلاعاتی روسیه در اوکراین از طریق تلگرام

در بحبوحه جنگ اوکراین، تلگرام، پیام‌رسان محبوب و پرکاربرد در اروپای شرقی، به ابزاری کلیدی در دست روسیه برای گسترش پروپاگاندا و دستکاری فضای اطلاعاتی در مناطق اشغالی اوکراین تبدیل شده است. با مسدود شدن دسترسی به رسانه‌های اوکراینی و تحمیل ارائه‌دهندگان خدمات روسی، ساکنان این مناطق به شدت به تلگرام وابسته شده‌اند. اما بررسی کانال‌های محلی نشان می‌دهد که کرملین با استفاده از حساب‌های کاربری مشکوک، پیام‌های خودکار و روایت‌های ساختگی، در حال هدایت افکار عمومی به نفع خود و تقویت بی‌اعتمادی به دولت اوکراین است؛ تاکتیکی که ابعاد جدیدی به جنگ اطلاعاتی می‌بخشد و آینده این مناطق را به چالش می‌کشد.

اندیشکده زاویه – گزارش اختصاصی: گزارشی که در ادامه می‌آید خلاصه از یادداشت مفصلی که در سایت اندیشکده شورای آتلانتیک با عنوان «اشغال دیجیتال: شبکه‌های ربات طرفدار روسیه، مناطق اشغالی اوکراین را در تلگرام هدف قرار می‌دهند» منتشر شده است:

تلگرام، یک اپلیکیشن پیام‌رسان ترکیبی و پلتفرم رسانه اجتماعی، پلتفرم ارتباطی مورد علاقه بسیاری از مردم اروپای شرقی است. این اپلیکیشن با ارائه ناشناسی بیشتر و مدیریت کمتر نسبت به بسیاری از پلتفرم‌های دیگر، به کاربران این امکان را می‌دهد که به کانال‌های باز بپیوندند، گروه‌ها و چت‌های بسته ایجاد کنند و بدون نیاز به ایجاد و مدیریت یک پروفایل کامل در رسانه‌های اجتماعی، به افراد پیام دهند.

در حالی که عملکرد این پلتفرم جهانی است، محتوای تلگرام و نحوه تعامل کاربران با آن بسته به کشور، منطقه و حتی شهرهای مختلف متفاوت است. این امر به ویژه در اوکراین تحت اشغال روسیه صادق است، جایی که کانال‌های تلگرام و تعاملات کاربران با کانال‌های مستقر در مناطق همسایه اوکراین و روسیه متفاوت است.

در بررسی نظرات کانال‌های تلگرام محلی مرتبط با شهرهای اوکراینی اشغال‌شده توسط روسیه، ویژگی‌های خاصی بلافاصله برجسته شدند: روایت‌های تبلیغ‌شده منسجم بودند؛ نام‌های کاربری و تصاویر پروفایل اغلب نامفهوم یا متناقض بودند؛ حساب‌های کاربری پیام‌هایی در طرفداری از روسیه منتشر می‌کردند اما در بحث‌های واقعی شرکت نمی‌کردند؛ حساب‌های کاربری در طول روز مرتباً پست می‌گذاشتند، پیام‌هایی که اغلب بی‌معنی یا حاوی اشتباهات سبکی و متنی قابل توجه بودند، که نشان از به‌کارگیری هوش مصنوعی (AI) داشت، زیرا بسیاری از پیام‌ها حاوی ترکیب‌های کلمات عجیب و غریب و عبارات اغراق‌آمیز یا بیش از حد رسمی بودند.

رویدادهای دنیای واقعی باعث افزایش فراوانی نظرات شد. تمرکز روایت این نظرات بر تکثیر محتوای طرفدار روسیه و تقویت بی‌اعتمادی به اوکراین و دولت اوکراین با روندهای تبلیغاتی کلی روسیه در اوکراین سازگار است. با این حال، این موضوع اهمیت بیشتری دارد زیرا مناطق اشغالی از دسترسی آسان به رسانه‌ها و اینترنت اوکراین محروم هستند و تلگرام اغلب برای ارتباط با مناطق همسایه ضروری است.

به همین ترتیب، تلگرام یک بستر کلیدی برای ترویج پیام‌های مطلوب کرملین ارائه می‌دهد. روسیه از سال ۲۰۲۲ دسترسی به ماهواره‌های اوکراینی را در برخی مناطق مسدود کرده است، از جمله مسدود کردن کانال‌های تلویزیونی اوکراین در سرزمین‌های اشغالی، و در عین حال ساکنان محلی را به اجبار به ارائه دهندگان خدمات مخابراتی روسیه منتقل کرده و دسترسی آنها به پلتفرم‌های تلفن همراه و اینترنت اوکراین را بیش از پیش محدود کرده است. ادغام در اکوسیستم اطلاعاتی که گاهی اوقات به عنوان «جهان روسیه» شناخته می‌شود، مانع از دسترسی این کاربران به پخش‌های تلویزیونی و پلتفرم‌های آنلاین مستقر در اوکراین بدون شبکه خصوصی مجازی (VPN) می‌شود و این روند را به ویژه برای اعضای مسن‌تر جمعیت پیچیده می‌کند.

اگرچه ماهیت بسته فضای اطلاعاتی سرزمین‌های تصرف‌شده و خطراتی که مردم محلی برای برقراری ارتباط با خارج از کشور با آن مواجه هستند، درک واقعی چشم‌انداز اطلاعاتی و عادات کاربران در مناطق مذکور را دشوار می‌کند، اما درک مکانیسم‌هایی که تبلیغات روسیه از طریق آنها این سرزمین‌ها را هدف قرار می‌دهد، هنگام بررسی احتمال ادغام مجدد این مناطق اوکراین پس از پایان جنگ، بسیار مهم است.

بنابراین، ابتدا لازم است بدانیم که چرا نظرات تلگرام به عنوان بخشی از استراتژی اطلاعاتی روسیه در آن منطقه انتخاب شده است.

تلاش‌های روسیه برای ایجاد یک محیط اطلاعاتی سفارشی و به راحتی کنترل شده در مناطق اشغالی اوکراین تقریباً بلافاصله پس از آغاز حمله تمام عیار خود به اوکراین در فوریه 2022 آغاز شد. این شامل راه‌اندازی کانال‌های تلگرامی با هدف مناطق اشغالی خاص بود. برخی خود را به عنوان کانال‌های خبری محلی رسمی یا غیررسمی معرفی می‌کردند، در حالی که برخی دیگر توسط افراد تأثیرگذار و مقامات میدانی هدایت می‌شدند. بررسی داده‌های Texty در سال 2022 نشان داد که کانال‌هایی برای هر شهر و جامعه تصرف‌شده ایجاد گردیده بودند و به عنوان منابع خبری محلی ظاهر می‌شدند، اما عمدتاً روایت‌ها و تبلیغات مطلوب روسیه را پخش می‌کردند. در حالی که برخی از این کانال‌های عجولانه مونتاژ شده بعداً کنار گذاشته شدند، استراتژی کلی روسیه مبنی بر استفاده از تلگرام برای تبلیغ هر منطقه در مناطق اشغالی همچنان ادامه داشت.

تقلید از منابع خبری محلی تاکتیکی است که برای معتبر جلوه دادن کانال‌ها و تقویت اعتماد مخاطبان استفاده می‌شود و در نتیجه تأثیر بالقوه و اقناع‌پذیری روایت‌های طرفدار کرملین را افزایش می‌دهد. طبق تحلیل‌های تکمیلی OPORA، تا سال ۲۰۲۳، اکوسیستم تلگرام در سرزمین‌های اشغالی به بیش از ششصد کانال افزایش یافته بود. در آن سال، این اکوسیستم گسترش یافت و کانال‌هایی را برای نهادهای اداری، سازمان‌های محلی و افراد و همچنین برای تجارت کالا و خدمات در بر گرفت.

یکی از وجوه مشترک کلیدی در میان این کانال‌ها، تمایل به تکریم دولت اشغالگر طرفدار کرملین و در عین حال به اشتراک گذاشتن اطلاعات نادرست، اطلاعات غلط یا پیام‌های منفی کلی در مورد دولت اوکراین بود. این کانال‌های تلگرامی که در چارچوب بزرگ‌تر یک محیط اطلاعاتی کنترل‌شده عمل می‌کردند، به مدیران این امکان را می‌دادند که ضمن انتشار روایت تبلیغاتی منسجم‌تری با هدف ارتقای جایگاه روسیه و تضعیف اوکراین، به مخاطبان بیشتری دسترسی پیدا کنند. علاوه بر تلگرام، وزارتخانه‌های اطلاعات منطقه‌ای طرفدار کرملین ، اندکی پس از اشغال شرق و جنوب اوکراین، گروه‌های رسانه‌های اجتماعی و رسانه‌های خبری محلی سنتی دیگری را اداره و سرپرستی می‌کردند. این وزارتخانه‌ها تحت یک سیستم متمرکز مدیریت می‌شوند و در نهایت از کرملین وظایف سطح بالا دریافت می‌کنند. روسیه از طریق یک فرآیند تدریجی و غیرخطی، که در سال ۲۰۱۴ پس از الحاق کریمه و تشکیل جمهوری‌های خلق دونتسک و لوهانسک (DPR و LPR) آغاز شد، کنترل متمرکز رسانه‌ای را در مناطق اشغالی برقرار کرد. DPR و LPR اولین سرزمین‌های اشغالی بودند که کنترل از طریق وزارتخانه‌های اطلاعات و شرکت‌های هلدینگ رسانه‌ای مانند Republic Media Holding و Luganmedia اعمال می‌شد.

بنابراین، ایجاد وزارتخانه‌های اطلاعات و هلدینگ‌های رسانه‌ای منطقه‌ای تضمین کرد که رسانه‌های محلی به دستور کرملین فعالیت کنند. این وزارتخانه‌های اطلاعات جدید با سطوح فعالیت متفاوتی ظهور کردند. برای مثال، آن‌ها در خرسون اشغالی بسیار فعال بودند اما در زاپوریژژیای اشغالی عمدتاً نمادین بودند. سرگئی کیرینکو، معاون اول رئیس جمهور روسیه، بر سیاست اطلاعاتی در سرزمین‌های اشغالی نظارت داشت، در حالی که الکساندر مالکوویچ، مبلغ روس، با اتصال همکاران محلی به منابع رسانه‌ای روسیه، جذب جوانان اوکراینی برای پروژه‌های رسانه‌ای و تأسیس سریع کانال‌های تلویزیونی جدید، به عنوان یک اپراتور کلیدی فعالیت می‌کرد. مالکوویچ تنها در عرض سه ماه سه ایستگاه ایجاد کرد : تلویزیون تاوریا در خرسون (که بعداً به هنیچسک منتقل شد)، زا! در ملیتوپول (که اکنون بخشی از رسانه‌ای است که ZaMedia را در اختیار دارد) و ماریوپول ۲۴ .