ناوگان سایه روسیه و تحریم‌های غرب
ناوگان سایه در واقع محصول تحریم‌های مکرر اعمال شده توسط ایالات متحده علیه سایر کشورها در سال‌های اخیر است و کشورهایی که با تحریم‌های ایالات متحده آمریکا روبرو هستند تلاش داشته‌اند تا برای دور زدن تحریم‌ها و ادامه صادرات خود به خصوص صادرات نفت و حمایت از اقتصاد داخلی خود، از «ناوگان سایه» استفاده نمایند.
الهام انصاری، پژوهشگر حوزه اوراسیا
اندیشکده زاویه: اتحادیه اروپا «ناوگان سایه» را به عنوان نفتکش‌های قدیمی که صاحبان آنها ناشناخته هستند، تعریف می‌کند. «ناوگان سایه» به دلیل تحریم‌های ایالات متحده و غرب ایجاد شده است و ترکیب و عملکرد ناوگان نیز ارتباط نزدیکی با اقدامات تحریمی ایالات متحده و غرب دارد. طبق تحقیقات و تحلیل‌های مرتبط، «ناوگان سایه» شامل «کشتی‌های سیاه» و «کشتی‌های خاکستری» می‌شود. کشتی‌های موسوم به «کشتی‌های سیاه» با تغییر مداوم نام، پرچم و محل ثبت خود، اطلاعات واقعی خود را پنهان می‌کنند؛ با خاموش کردن سیستم‌های ردیابی و شناسایی خود، مکان‌های خود را پنهان یا جعل می‌کنند تا از ردیابی توسط سیستم‌های ردیابی جهانی جلوگیری شود؛ عملیات انتقال کشتی به کشتی را در دریاهای آزاد انجام می‌دهند، نفت خام را مخلوط می‌کنند، نفت کشورهای تولیدکننده نفت را با نفت سایر کشورها مخلوط می‌کنند و در نتیجه منبع و مالکیت واقعی نفت را مخدوش می‌کنند و ردیابی آن را برای تنظیم‌کنندگان دشوارتر می‌کنند. با شرکت‌های غیرغربی بیمه می‌کنند یا اصلاً بیمه نمی‌کنند.
«کشتی‌های خاکستری» پدیده جدیدی هستند که پس از بحران اوکراین پدیدار شدند. کشتی‌ها تحت شرکت‌های صوری ثبت می‌شوند تا مالکان واقعی کشتی پنهان شوند که تعیین مشروعیت و انطباق آنها با تحریم‌ها را در بسیاری از موارد دشوار می‌کند. به طور کلی، فقط کشتی‌هایی که در حمل و نقل بین‌المللی دخیل هستند، «ناوگان سایه» نامیده می‌شوند و حمل و نقل «ناوگان سایه» شامل حمل و نقل داخلی نمی‌شود.
پس از تشدید بحران اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، ایالات متحده، اروپا و متحدان آنها به طور مشترک چندین دور تحریم‌های شدید همه‌جانبه را علیه روسیه اعمال کردند. وقتی دورهای قبلی تحریم‌ها مؤثر نبودند، اتحادیه اروپا تصمیم به افزایش تحریم‌ها علیه روسیه گرفت. در ژوئن ۲۰۲۲، اتحادیه اروپا تصمیم گرفت کشورهای عضو را از واردات تمام نفت خام و فرآورده‌های نفتی حمل شده از طریق دریا از روسیه منع کند، که ۹۰ درصد از کل نفت وارداتی اتحادیه اروپا از روسیه را پوشش می‌داد. در دسامبر ۲۰۲۲ ، اتحادیه اروپا، گروه هفت و استرالیا یک «اتحاد سیاست محدودیت قیمت» تشکیل دادند تا سقف قیمتی ۶۰ دلار برای هر بشکه برای نفت خام دریایی روسیه تعیین کنند تا توانایی اقتصادی روسیه برای پشتیبانی از «عملیات نظامی ویژه» را تضعیف کنند. طبق این «دستور محدودیت قیمت»، اگر قیمت نفت خام فروخته شده توسط روسیه به یک کشور ثالث بالاتر از ۶۰ دلار در هر بشکه باشد، شرکت‌های بیمه و شرکت‌های مالی در کشورهایی که در تحریم‌ها علیه روسیه شرکت می‌کنند، مجاز به ارائه بیمه، کمک فنی و خدمات مالی برای کشتی‌هایی که نفت خام فوق را حمل می‌کنند، نخواهند بود. این اقدامات با هدف محدود کردن ظرفیت صادرات نفت روسیه و در نتیجه اعمال فشار بر اقتصاد روسیه انجام می‌شود. در این زمینه، خبر آغاز استفاده روسیه از «ناوگان سایه» به طور گسترده در رسانه‌های بین‌المللی و مؤسسات تحقیقاتی منتشر شد.
تحریم‌های اعمال‌شده توسط ایالات متحده و اروپا، اقتصاد روسیه را که به صادرات انرژی متکی است، به صورت جدی تهدید کرد. در پاسخ به این تحریم‌ها، روسیه اقدامات مختلفی را آغاز کرده است که ایجاد «ناوگان سایه» یکی از آن‌هاست. روسیه همچنان از طریق انتقال کشتی به کشتی نفتکش‌های بارگیری‌شده در کشورهای دیگر در بنادر داخلی و در آب‌های آزاد بین‌المللی، نفت را به کشورهای مختلف صادر می‌کند. به نظر می‌رسد پس از بازنشستگی، نفتکش‌ها دیگر تحت نظارت سازمان بین‌المللی دریانوردی نخواهند بود و نیازی به مجهز بودن به فرستنده برای ردیابی حرکت کشتی‌ها نخواهند داشت. روسیه این کشتی‌های قدیمی را در کشورهایی با مدیریت کشتیرانی آزادتر (مانند پاناما، لیبریا و جزایر مارشال) دوباره ثبت می‌کند. طبق برآوردهای رسانه‌ها، تا سال ۲۰۲۳، اندازه «ناوگان سایه» روسیه به بیش از ۵۰۰ نفتکش رسیده بود. در سال ۲۰۲۴، روسیه اهمیت بیشتری به توسعه «ناوگان سایه» داد و به تدریج دامنه عملیات «ناوگان سایه» را به حوزه گاز طبیعی مایع و دامنه فعالیت‌های «ناوگان سایه» را به مسیر قطب شمال گسترش داد.
علی‌رغم «محدودیت قیمت» نفت توسط ایالات متحده و غرب و همچنین عوامل مختلفی مانند قیمت‌های بین‌المللی نفت، حجم صادرات و تحریم‌های بین‌المللی، درآمد صادرات نفت روسیه از سال ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ به درجات مختلفی افزایش یافته است. جهان خارج عموماً معتقد است که «محدودیت قیمت» نفت ایالات متحده و غرب به طور فزاینده‌ای بی‌اثر می‌شود و «ناوگان سایه» روسیه سهم غیرقابل انکاری در این امر داشته است. بانک جهانی در گزارش اکتبر ۲۰۲۳ خود خاطرنشان کرد که با تشکیل «ناوگان سایه»، به نظر می‌رسد روسیه توانسته است خارج از سقف قیمت تعیین شده توسط غرب تجارت کند. در بحبوحه بحران اوکراین، اندازه «ناوگان سایه» جهانی بیش از سه برابر شده است. طبق برآوردهای شرکت تحلیل انرژی Vortexa، اندازه فعلی «ناوگان سایه» جهانی تانکرهای نفتی به ۱۰۰۰ فروند رسیده است و این تعداد همچنان در حال افزایش است. در حال حاضر، حجم حمل و نقل «ناوگان سایه» ۱۸ درصد از کل حجم حمل و نقل بار جهانی را به خود اختصاص داده است.
اگرچه «ناوگان سایه» توجه زیادی را به خود جلب کرده و در روسیه به عنوان یک اقدام مهم ضد تحریم توسعه یافته است، اما با چالش‌های بسیاری نیز روبرو است:
نخست، خطرات ایمنی «ناوگان سایه» در حال افزایش است. اکثر کشتی‌های «ناوگان سایه» قدیمی و از رده خارج هستند و فاقد تعمیر و نگهداری لازم می‌باشند. طبق داده‌های منتشر شده توسط سازمان‌های مربوطه، تا ماه مه 2024، میانگین سن 270 تانکر حمل نفت روسیه از 16 سال فراتر رفته است. به دلیل سرویس بیش از حد و دشواری در تعمیر و نگهداری عادی و بازرسی‌های مربوط به قابلیت دریانوردی به دلیل دور زدن تحریم‌ها، خطرات غیرقابل کنترل «ناوگان سایه» مانند ایمنی و حفاظت از محیط زیست به طور قابل توجهی افزایش یافته است.
دوم، بیمه دریایی بخش ضروری حمل و نقل بین المللی است. بسیاری از نفتکش‌های «ناوگان سایه» پوشش بیمه‌ای قانونی و مداوم ندارند و تحمل عواقب ناشی از نشت احتمالی نفت، تلفات جانی، تصادفات در شرایط بد آب و هوایی یا دریایی و غیره را برای آنها دشوار می‌کند.
سوم، روسیه و کشورهای واردکننده نفت نیز بر سر عملکرد «ناوگان سایه» اختلاف نظر داشته‌اند. کشورهایی که نفت خام روسیه را وارد می‌کنند، عمدتاً بر قیمت تخفیف‌دار نفت خام آن تمرکز دارند. در حالی که «ناوگان سایه» به روسیه کمک می‌کند تا برخی از مشکلات حمل و نقل نفت خام خود را حل کند، تخفیف‌های ارائه شده توسط صادرکنندگان نفت خام روسیه به کشورهای واردکننده نیز کاهش یافته است که این امر مزیت تخفیف نفت خام روسیه را تضعیف کرده است.
چهارم، ایالات متحده و غرب همچنان به تشدید تحریم‌ها علیه روسیه ادامه می‌دهند، در حالی که دائماً بر کشورهایی که نفت روسیه را وارد می‌کنند فشار می‌آورند. در ژوئن 2024، اتحادیه اروپا شروع به اعمال چهاردهمین دور تحریم‌ها علیه روسیه کرد که «ناوگان سایه» در بخش نفت و گاز روسیه را هدف قرار می‌داد. در میان آنها، تحریم‌هایی علیه 27 «تانکر سایه» روسی و بنادر، خدمات، حمل و نقل و سایر زمینه‌های مرتبط اعمال شد. علاوه بر این، سازمان بین‌المللی دریانوردی نظارت خود را بر صنعت کشتیرانی بین‌المللی تشدید کرده است. در دسامبر 2023، سازمان بین‌المللی دریانوردی قطعنامه‌ای را تصویب کرد که از کشورهای صاحب پرچم می‌خواست تا از اقدامات قانونی برای ممنوعیت یا تنظیم جابجایی محموله در دریا پیروی کنند. این امر هزینه‌های عملیاتی و خطرات «ناوگان سایه» را افزایش داده است. به دلیل نگرانی‌ها در مورد تحریم‌ها، صنعت کشتیرانی جهانی نیز شروع به فاصله گرفتن از «ناوگان سایه» کرده است، به طوری که کارفرمایان خدمه از سوار کردن اعضای خدمه با سوابق مشکوک به «ناوگان سایه» خودداری می‌کنند. این امر فضای توسعه «ناوگان سایه» را محدود خواهد کرد.
ناوگان سایه روسیه اساساً بخشی از تحریم‌ها و ضدتحریم‌ها بین ایالات متحده و غرب و روسیه، بخشی از «جنگ اقتصادی» و «جنگ مالی» بین روسیه و غرب و اقدامی است که روسیه در پس زمینه تحریم‌ها انجام داده است. روسیه از طریق عملیات مربوط به «ناوگان سایه»، قادر است شریان حیاتی صادرات انرژی خود را حفظ کند. اگرچه «ناوگان سایه» روسیه را قادر می‌سازد تا حدودی تحریم‌های ایالات متحده و غرب را دور بزند، اثربخشی تحریم‌های غرب علیه روسیه را تضعیف می‌کند و باعث می‌شود «دستور محدود کردن قیمت» نفت فقط در اسم وجود داشته باشد،. ایالات متحده و غرب از تسلط خود بر سیستم مالی بین‌المللی و کشتیرانی بین‌المللی برای اعمال تحریم‌های یکجانبه علیه کشورهای دیگر استفاده کرده‌اند که این امر ریسک‌های کشتیرانی بین‌المللی را به شدت افزایش داده و حمل و نقل انرژی بین‌المللی (یا کالاهای فله) را به یک مشکل در تجارت بین‌المللی تبدیل کرده است. تحت تأثیر این امر، جامعه بین‌المللی ممکن است یک صنعت بیمه کشتیرانی جایگزین را برای افزایش ظرفیت بیمه دریایی برای تجارت بین‌المللی توسعه دهد تا توسعه تجارت بین‌المللی و کشتیرانی بین‌المللی را حفظ کند.
