پیامدهای خرید جنگنده‌های پاکستانی جی-۱۷ توسط آذربایجان بر موازنه نظامی در قفقاز جنوبی
آذربایجان در حال پیگیری یک دگرگونی بی‌سابقه و راهبردی در ساختار دفاعی خود، به ویژه در نیروی هوایی، با انعقاد قراردادی چشمگیر برای خرید جنگنده‌های چندمنظوره جی اف-17 تاندر بلاک است. این معامله که فراتر از خرید صرف تجهیزات نظامی است، نشان‌دهنده یک تغییر پارادایم در سیاست‌های دفاعی باکو و تعمیق روابط راهبردی آن با اسلام آباد است. این اقدام پیامدهای گسترده ای برای موازنه قدرت در منطقه قفقاز جنوبی خواهد داشت.
نویسنده: دکتر امین پرتو پژوهشگر مسائل قفقاز
اندیشکده زاویه: به دنبال عملکرد قابل توجه نیروی هوایی پاکستان در جنگ کوتاه چهار روزه با هند، جمهوری آذربایجان سفارش پیشین خرید جنگنده J17 ساخت پاکستان را به 40 فروند رساند. این افزایش کمّی تعداد جنگنده‌های سفارش داده شده سئوالاتی را در خصوص نوع مهمات قابل نصب روی این هواپیماها و تاثیر آن‌ها در موازنه نظامی در قفقاز جنوبی را ایجاد میکنند. درحالی که همزمان ارمنستان هم در حال خرید و تحویل گرفتن سلاح از هند و فرانسه است، به نظر میرسد این مسابقه تسلیحاتی در حال وارد شدن به ابعادی تازه است.
آذربایجان در حال پیگیری یک دگرگونی بی‌سابقه و راهبردی در ساختار دفاعی خود، به ویژه در نیروی هوایی، با انعقاد قراردادی چشمگیر برای خرید جنگنده‌های چندمنظوره جی اف-17 تاندر بلاک است. این معامله که فراتر از خرید صرف تجهیزات نظامی است، نشان‌دهنده یک تغییر پارادایم در سیاست‌های دفاعی باکو و تعمیق روابط راهبردی آن با اسلام آباد است. این اقدام پیامدهای گسترده ای برای موازنه قدرت در منطقه قفقاز جنوبی خواهد داشت.
تلاش باکو برای توسعه توان هوایی خود
نیروی هوایی جمهوری آذربایجان به طور عمده از دوران اتحاد شوروی به جا مانده است. پس از جنگ اول قره باغ، باکو توانست با بهره‌مندی از درآمدهای سرشار نفتی هواپیماهای نو یا دست دوم میگ-29 و سوخو-25 را از روسیه، بلاروس و اوکراین خریداری کند و آن‌ها را جایگزین جنگنده‌های قدیمیتر مانند میگ-21، میگ-25 و سوخو-22 کند. از آنجا که ارمنستان نیروی هوایی بسیار کوچک‌تر و ضعیفی داشت و تنها موفق به دریافت چهار جنگنده سوخو-30 آن هم بدون سلاح از روسیه شده بود، باکو احساس خطر کمتری از توان هوایی ایروان داشت. با پیوستن پهپادهای TB2 بیرقدار ترکیه، موازنه در هوا به صورت کامل به سود باکو تغییر کرد.
در جنگ دوم قرهباغ، با آنکه پهپادهای انتحاری هاروپ و TB2 نقش اصلی را در عملیات هوایی باکو داشتند، اما جنگنده‌های سوخو-25 هم با بمبهای دورایستای ساخت ترکیه، ضربات جدی به ارمنستان وارد کردند. با این حال حرکت ارمنستان به سمت خرید تسلیحات از فرانسه و هند موجب احساس خطر باکو شده است. به خصوص آنکه ارمنستان تصمیم گرفته با کمک هند، چهار جنگنده سوخو-30 خود را به موشک‌های هوا به هوای هندی مجهز کند و حتی در صورت امکان، تعداد نامشخصی جنگنده سوخو-30 دسته دوم هندی را دریافت کند. ارمنستان همین طور در فکر تولید پهپادهای انتحاری با بُرد بلند و قیمت ارزان است. این مسائل آذربایجان را به تکاپوی خرید سلاح انداخته است.
باکو به جز تهدید ارمنستان برنامه بلندمدتی برای نوسازی نیروی هوایی خود دارد. ناوگان میگ-29 و سوخو-25 و نیز هواپیماهای ترابری نظامی آن که عمری بیش و کم چهل ساله دارند باید نوسازی شوند. آذربایجان از ایتالیا هواپیماهای ترابری نظامی سی-27 اسپارتان را خریداری کرده است. تلاش آذربایجان برای خرید جت رزمی-آموزشی M346 از ایتالیا اما با شکست مواجه شد. آذربایجان تمایل به خرید جت جنگنده T50 گولدن ایگل هم از کره جنوبی داشت که به دلایل نامعلوم (احتمالاً مخالفت آمریکا) این معامله سر نگرفت. در نتیجه نگاه باکو به سوی تولیدکنندگان دیگر رفت. به دلیل وجود قانون کاتسا که روسیه را مورد تحریم جامع قرار داده است، باکو نتوانسته و دیگر هم تمایلی به خرید سلاح از روسیه ندارد. خود روسیه هم به دلیل درگیری در جنگ با اوکراین شاهد کاهش شدید ظرفیت صادرات سلاح خود است.
کشورهای اروپایی هم به طور عمده تمایلی به فروش تجهیزات نظامی مرگبار به باکو ندارند. در نتیجه انتخاب باکو کشورهایی مانند چین، پاکستان و ترکیه بوده است. ترکیه هنوز زمان زیادی تا ساخت یک جت جنگنده داخلی (طرح موسوم به کان) دارد. چین هم تمایلی به فروش هواپیمای جنگی یا تسلیحات دیگر با باکو نداشته است. تنها گزینه پاکستان بود. تا زمانی که موتور جنگنده J17 ساخت روسیه بود، پاکستانی امکانی برای صادرات این جنگنده نداشت. اما از زمانی که موتور WS10 ساخت چین روی J17 نصب شد پاکستان میتواند آزادانه آن را به کشورهای دیگر صادر کند. نسل سوم این جنگنده که دارای رادار اسکن آرایهای است دارای قابلیتهای قابل توجه در حمله به اهداف مختلف در هوا و زمین و دریا است و همین توانمندی در عین ارزانی است که موجب جلب توجه باکو به آن شده است.
توانمندی‌های جی-17
نسل جدید رادار J17 توان قابل توجهی برای درگیر شدن با اهداف هوایی در فواصل دور را دارد. خود پاکستان از نسخه صادراتی و البته تضعیف شده موشک PL15 استفاده می‌کند. PL15 در نسخه چینی دارای بُردی برابر با 200 تا 300 کیلومتر است اما مدل در اختیار پاکستان، PL-15E با بُرد 145 کیلومتر است. با این حال به نظر میرسد چین در انتقال این موشک به آذربایجان دچار محظوریت باشد. به همین سبب باکو به دنبال نصب موشک‌های هوا به هوای ساخت ترکیه بر روی این جنگنده ها است. ترکیه موشک بُرد کوتاه بوزدوغان یا مرلین با بُرد 25 تا 35 کیلومتر و موشک بُرد بلند گوکدوغان یا باز شکاری با بُرد 100 کیلومتر توسعه داده است که باکو هر دو را سفارش داده است. علاوه بر این، باکو موشک‌های هوا به هوای پیتون-5 ساخت اسرائیل را برای سفارش مد نظر قرار داده است. خود پاکستان هم برنامههایی برای تولید موشک‌های هوا به هوا دارد تا بتواند بدون نیاز به اجازه چین، بازار صادراتی جی-17 را توسعه دهد.
برای مهمات هوا به زمین هم J17 قابلیت مجهز شدن به طیف متنوعی از بمبهای هوا به زمین و دورایستای ساخت ترکیه و پاکستان را دارد. بمب تولون که بمب دورایستا با هدایت GPS و ناوبری اینرسیایی است و 100 کیلومتر بُرد دارد، موشک‌های هوا به زمین مم-تی با بیشتر از 30 کیلومتر بُرد و موشک کروز سوم ساخت شرکت روکستان ترکیه با بیش از 250 کیلومتر بمب از این دست تجهیزات هستند.
با این تجهیزات، دفاع هوایی ارمنستان که در حال نوسازی با تجهیزات هندی و فرانسوی است مشکلات بیشتری در مواجهه با آذربایجان خواهد داشت. به علاوه نیروی هوایی کم‌توان ارمنستان هم دچار مشکلات اساسی در تقابل با جنگنده‌های J17 خواهد بود. با آنکه پیروزیهای هوایی پاکستان در برابر هند نه به وسیله J17 که به وسیله J10 بود اما مقدورات قابل توجهی در نسل سوم J17 وجود دارد که آن را به تهدیدی قابل توجه برای ارمنستان بدل می‌کند. به خصوص آنکه بهترین جنگنده ارمنی، یعنی سوخو-30، هم به تعداد کمی موجود است و هم اینکه ضعفهای پرشمار آن در جنگهای هوایی اخیر در اوکراین و هند آشکار شده است.
پیامدها دریافت چهل جت جنگنده J17 توسط آذربایجان موازنه نظامی به سود باکو در قفقاز جنوبی را تثبیت خواهد کرد. آمریکا به ورود تسلیحات چینی به قفقاز جنوبی حساس است اما اقدامی در جلوگیری از این مساله نخواهد کرد زیرا توان چنین کاری را ندارد. با این حال با این قرارداد، آذربایجان به صورت غیرمستقیم در حال دریافت فناوری نظامی چینی است. بدون رضایت چین، پاکستان امکان تامین موتورها و رادار و آوینیک این جنگندهها برای آذربایجان را نخواهد داشت. گرچه برخی مشتریان J17 مانند میانمار و نیجریه از عملکرد آن (از جمله کیفیت موتور و خرابی قطعات) ناراضی هستند و گرچه آذربایجان فاقد یک هواپیمای آواکس است، اما باز هم این خرید نظامی گام مهمی در افزایش توان نظامی باکو است. مشکل ارمنستان در اینجا است که گزینه آماده و حاضری برای مقابله با این رشد توان هوایی باکو ندارد. ارمنستان هنوز چند مرحله در مسابقه پهپادی و مهمات پرسهزن از باکو عقبتر است. تأمین مالی خرید هواپیماهای جنگنده برای ارمنستان هم دشوار است. با آنکه اقدام آذربایجان گام مهمی در جهت تشدید مسابقه تسلیحاتی در قفقاز جنوبی است، اما هنوز نظام جهانی از آن بوی تمایل به شروع یک جنگ جدید را استشمام نکرده است.
