دیپلماسی انرژی ترکیه؛ از تنوع‌بخشی به تولید داخلی تا کنشگری منطقه‌ای
ترکیه به عنوان میزبان و برگزارکننده نشست‌ها و مجامع انرژی، نقش کلیدی در ایجاد همکاری بین کشورها ایفا می‌کند و در یک سال گذشته نشست‌هایی چون «مجمع انرژی استانبول» و «اجلاس منابع طبیعی استانبول» را با حضور وزرای انرژی و مدیران اجرایی از کشورهای روسیه، آذربایجان، لیبی، عربستان و مجارستان برگزار کرده است. چندین توافقنامه دوجانبه که در این اجلاس‌ها امضا شد، جایگاه رو به رشد ترکیه را به عنوان بازیگری مهم در عرصه جهانی انرژی تأیید می‌کند.
نویسنده: روح‌اله صالحی پژوهشگر مسائل ترکیه
اندیشکده زاویه: در سال‌های اخیر، ترکیه با قرار دادن انرژی در قلب سیاست خارجی خود، آن را به ابزاری کلیدی برای افزایش نفوذ منطقه‌ای و تعاملات جهانی تبدیل کرده است. این رویکرد فعال که گاه به آن «فعال‌گرایی انرژی» گفته می‌شود، بازتابی از تمایل آنکارا برای تأمین منافع ملی، تنوع‌بخشی به منابع انرژی و ایفای نقش به عنوان یک هاب انرژی بین اروپا، آسیا و خاورمیانه است.
انرژی به عنوان یکی از ارکان اصلی رشد اقتصادی پایدار، همواره جایگاه ویژه‌ای در سیاست خارجی کشورها داشته است. اگر در گذشته، سوخت‌های فسیلی نقش محوری در تأمین انرژی جهانی ایفا می‌کردند، امروزه با ظهور فناوری‌های نوین انرژی پاک و اهمیت فزاینده منابع معدنی نادر، محوریت انرژی نه تنها حفظ شده بلکه گستره و پیچیدگی آن افزایش یافته است. این تحولات باعث شده تا کشورها به‌ویژه صادرکنندگان و واردکنندگان انرژی، با دیدی دقیق‌تر و استراتژیک‌تر در عرصه بین‌الملل عمل کنند.
در این میان، ترکیه با بهره‌گیری از موقعیت ژئوپلیتیکی ممتاز خود و تکیه بر پیوندهای تاریخی، طی دو دهه گذشته سیاستی چندلایه و پیش‌دستانه در حوزه انرژی اتخاذ کرده است. آنکارا نه تنها با تنوع بخشی به منابع انرژی مصرفی، بلکه با توسعه مسیرهای انتقال انرژی، وابستگی خود به تولیدکنندگان نفت و گاز را به نوعی وابستگی متقابل راهبردی بدل کرده است.
سرمایه‌گذاری‌های هدفمند و استراتژیک ترکیه در حوزه زیرساخت‌های گاز طبیعی، از توسعه شبکه‌های خطوط لوله تا افزایش ظرفیت واردات گاز طبیعی مایع (LNG) نقش بسزایی در ارتقای امنیت انرژی این کشور ایفا کرده است. احداث دو پایانه گاز مایع و استقرار سه واحد ذخیره‌سازی و گازسازی شناور (FSRU) به ترکیه امکان داده تا موقعیت خود را در بازارهای منطقه‌ای و جهانی انرژی تقویت کند و قدرت چانه‌زنی بیشتری در مذاکرات مربوط به قراردادهای واردات گاز به دست آورد. این تحولات به آنکارا اجازه داده تا ضمن انعقاد قراردادهای بلندمدت با شرایط مطلوب‌تر، هزینه‌های واردات انرژی را کاهش دهد و در مواجهه با بحران‌ها و نوسانات بازار جهانی، از انعطاف‌پذیری بیشتری برخوردار باشد.
یکی از ارکان اصلی سیاست خارجی انرژی ترکیه، دیپلماسی خطوط لوله است. ساخت و بهره‌برداری از خطوط لوله نفت و گاز به ترکیه اجازه داده تا نقش کلیدی در اتصال تولیدکنندگان به مصرف‌کنندگان ایفا کند و در عین حال نفوذ خود را در روابط بین‌الملل افزایش دهد. در این راستا، ترکیه با مشارکت فعال در پروژه‌هایی همچون خط لوله قفقاز جنوبی (SCP) و خط لوله ترانس – آناتولی (TANAP) توانسته به عنوان مسیر کلیدی انتقال گاز آذربایجان به اروپا ایفای نقش کند. این مسیرها نه تنها جایگاه ژئوپلیتیکی ترکیه را تقویت می‌کنند، بلکه وابستگی اروپا به منابع غیر روسی را نیز کاهش می‌دهند. همزمان، پروژه ترک‌استریم (TurkStream)به‌عنوان خط لوله‌ای استراتژیک که از طریق دریای سیاه روسیه را به ترکیه متصل می‌کند و از سال ۲۰۲۰ عملیاتی شده، نمونه‌ای از سیاست متوازن آنکارا در تعامل با مسکو محسوب می‌شود. این پروژه‌ها به ترکیه کمک کرده‌اند تا امنیت انرژی خود را تقویت کند و نقش خود را به عنوان یک واسطه حیاتی در تأمین انرژی منطقه‌ای تثبیت نماید.
ترکیه علاوه بر ایفای نقش به‌عنوان گذرگاه انرژی، تلاش کرده به تولیدکننده انرژی تبدیل شود. این کشور در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های بزرگی در زمینه اکتشاف منابع هیدروکربنی در خشکی و دریا انجام داده است. در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱، ترکیه میدان گازی بزرگی به نام «ساکاریا» را در دریای سیاه کشف کرد که ذخایری بالغ بر ۵۰۰ میلیارد مترمکعب دارد که می‌تواند به کاهش وابستگی به واردات گاز کمک کند. ترکیه همچنین در مدیترانه شرقی به اکتشاف پرداخت و این اقدامات هر چند به افزایش تنش با یونان و قبرس منجر شد اما آنکارا مصمم است از منابع انرژی این منطقه بهره‌برداری کند.
افزون بر این، ترکیه به عنوان میزبان و برگزارکننده نشست‌ها و مجامع انرژی، نقش کلیدی در ایجاد همکاری بین کشورها ایفا می‌کند و در یک سال گذشته نشست‌هایی چون «مجمع انرژی استانبول» و «اجلاس منابع طبیعی استانبول» را با حضور وزرای انرژی و مدیران اجرایی از کشورهای روسیه، آذربایجان، لیبی، عربستان و مجارستان برگزار کرده است. چندین توافقنامه دوجانبه که در این اجلاس‌ها امضا شد، جایگاه رو به رشد ترکیه را به عنوان بازیگری مهم در عرصه جهانی انرژی تأیید می‌کند.
همچنین، ترکیه از طریق ترکیبی از شراکت‌های دولتی و نقش‌آفرینی مستقیم شرکت ملی نفت خود (TPAO)به بازیگری فعال و اثرگذار در پروژه‌های فرامرزی حوزه هیدروکربن تبدیل شده است. این کشور طی سال‌های اخیر در عملیات اکتشاف و تولید انرژی در آذربایجان، روسیه، عراق و افغانستان مشارکت داشته و بدین وسیله جایگاه خود را به‌عنوان یک قدرت در حال ظهور در دیپلماسی انرژی تثبیت کرده است.
در یکی از جدیدترین اقدامات، آنکارا مطالعات لرزه‌نگاری را در آب‌های سرزمینی سومالی آغاز کرده تا پتانسیل ذخایر هیدروکربنی این منطقه را شناسایی کند. در ادامه این رویکرد، ترکیه و سومالی در آوریل 2025 توافق‌نامه‌ای امضا کردند که بر اساس آن، TPAOمجاز به انجام فعالیت‌های اکتشافی و تولیدی در خشکی نیز خواهد بود. این توسعه نه تنها بیانگر سطح بالای اعتماد دوجانبه میان دو کشور است، بلکه گامی مهم در تعمیق همکاری‌های انرژی و تقویت پیوندهای استراتژیک ترکیه در شاخ آفریقا به شمار می‌رود.
طی سال‌های اخیر، آنکارا با اتخاذ یک رویکرد فعال در دیپلماسی انرژی، کوشیده تا دامنه همکاری‌های راهبردی خود را با کشورهای دوست گسترش دهد. یکی از شاخص‌ترین مصادیق این راهبرد، توافق¬نامه مرز دریایی سال ۲۰۱۹ با دولت لیبی است که اکتشاف منابع هیدروکربنی ترکیه در آب‌های سرزمینی لیبی را در بر می‌گیرد؛ هرچند این توافق تاکنون به صورت کامل اجرایی نشده اما از لحاظ نمادین نشان‌دهنده جاه‌طلبی‌های ترکیه در شمال افریقا محسوب می‌شود.
دیپلماسی انرژی ترکیه در سال‌های اخیر از حوزه آفریقا فراتر رفته و در سال ۲۰۲۴ توافقاتی با مجموعه‌ای از بازیگران متنوع انرژی، از جمله ونزوئلا (بزرگ‌ترین دارنده ذخایر نفتی جهان)، نیجر صادرکننده نوظهور (LNG)، الجزایر، چین و ایالات متحده امضا کرده است.
علاوه بر این، در پنج‌ماهه نخست سال ۲۰۲۵، موجی از دیپلماسی انرژی با تمرکز بر فناوری‌های نوین نیز به چشم می‌خورد. امضای توافقنامه با آمریکا در زمینه توسعه منابع نفت و گاز غیرمتعارف، نشانه‌ای از تعهد ترکیه به حرکت در مسیر کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی سنتی و افزایش انعطاف‌پذیری در سبد انرژی ملی است.
همزمان، امضای توافق‌نامه‌های جداگانه با مجارستان و پاکستان، به شرکت نفت و گاز ترکیه این امکان را می‌دهد که فعالیت‌های اکتشاف و تولید فرامرزی خود را گسترش دهد، اقدامی که نه تنها بر توان فنی و جایگاه بین‌المللی آنکارا می‌افزاید، بلکه جایگاه آن را به عنوان یک بازیگر فعال در زنجیره جهانی انرژی تثبیت می‌کند.
در کنار این تحرکات، آنکارا با اجاره واحدهای ذخیره‌سازی و گازسازی شناور به مصر، بر بعد دیگری از سیاست انرژی خود تمرکز کرده که در عین بهره‌برداری بهینه از زیرساخت‌ها، بیانگر عزم ترکیه برای ایفای نقش حامی در امنیت انرژی شرکای منطقه‌ای نیز هست.
در مجموع، سیاست خارجی ترکیه در هزاره سوم به طور فزاینده‌ای با انرژی تعریف می‌شود و آنکارا از انرژی به عنوان ابزاری چندوجهی برای تأمین منافع ملی، افزایش نفوذ ژئوپلیتیکی و شکل‌دهی به نظم منطقه‌ای استفاده می‌کند. این رویکرد راهبردی نه تنها باعث تنوع بخشی به سبد انرژی ترکیه شده بلکه جایگاه بین‌المللی آن را نیز تقویت کرده است. از اینرو، با ادامه تحولات بازار انرژی جهانی و گذار به منابع پاک‌تر، دیپلماسی فعال انرژی نقشی محوری در آینده سیاست خارجی ترکیه ایفا خواهد کرد.
