تحلیل بر کارکرد زبان و رسانه در سیاست خارجی ترکیه

ترکیه از کشورهای مهمی است که به خوبی در حال استفاده از ظرفیت‌های رسانه در سیاست داخلی و خارجی است، فیلم و سریال یکی از بخش‌های اساسی رسانه‌های ترکیه است که در سال‌های اخیر پیشرفت‌های چشمگیری را تجربه کرده است. فیلم و سریال‌سازی ترکیه در رنکینگ‌های جهانی پس از هالیوود آمریکا در جایگاه دوم قرار دارد و این مهم، نشان از تمرکز سیاست‌های کلان ترکیه در پیشرفت این هنر تصویری است.

نویسنده: حسن مرادخانی پژوهشگر مسائل ترکیه

اندیشکده زاویه: رسانه در دنیای امروز تبدیل به زبانی مستقل و قدرتمند شده است. در دهه‌های اخیر هرچند رسانه در کنار سیاست‌های کلان یک دولت نقش تقویت‌کننده و تثبیت‌کننده ایفا می‌کرد اما امروزه هویت مستقل و قدرتمندی نسبت به گذشته پیدا کرده است که تنها بخشی از آن در قالب تقویت‌کننده دولت‌ها عمل می‌کند. از این‌رو، رسانه‌ها در جهان کنونی، شکل‌دهنده به سوژه‌های امروز و فردا هستند و این سوژه‌ها به انتخاب رسانه‌ها، زیر چتر دولت‌ها یا بیرون از آن تعریف می‌شوند و این نمایی از دنیای شیشه‌ای یا به تعبیر مک لوهان، دهکده جهانی است.

ترکیه از کشورهای مهمی است که به خوبی در حال استفاده از ظرفیت‌های رسانه در سیاست داخلی و خارجی است، فیلم و سریال یکی از بخش‌های اساسی رسانه‌های ترکیه است که در سال‌های اخیر پیشرفت‌های چشمگیری را تجربه کرده است. فیلم و سریال‌سازی ترکیه در رنکینگ‌های جهانی پس از هالیوود آمریکا در جایگاه دوم قرار دارد و این مهم، نشان از تمرکز سیاست‌های کلان ترکیه در پیشرفت این هنر تصویری است.

جمهوری ترکیه در سال 2005 و 2006 قصد ورود به بازار اقتصادی کشورهای آسیای مرکزی را داشت و بدین منظور نشست‌های کارشناسی با حضور اقتصاددانان و سیاستمداران ترکیه برگزار شد که نتیجه آن عدم ورود به این بازارها بود؛ با ادعای اینکه مردمی که نتوانند لیبل‌های محصولات ترکیه را بخوانند، نمی‌توانند در سطح وسیع به خرید آن اقدام کنند. دلیل اصلی چنین تصمیمی، آشنا نبودن این کشورها با زبان ترکی استانبولی مطرح شد و در راستای رفع آن، به مدارس و آموزشگاه‌های زبان زیر نظر سفارتخانه‌های ترکیه در کشورهای آسیای مرکزی و همچنین مدارس فتح‌الله گولن در آن کشورها مأموریت آموزش و ترویج زبان ترکی استانبولی محول شد.

هدف اساسی تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیرندگان ترکیه از این رخداد که تا سال 2010 به طول انجامید، نفوذ زبانی در بافت فرهنگی و اجتماعی کشورهای هدف در راستای حضور بنیادین اقتصادی بود و مهم‌ترین ابزار پشتیبانی‌کننده از این سیاست راهبردی ترکیه، رسانه‌ها و به ویژه فیلم و سریال‌های ترکی در آن کشورها بودند. فیلم و سریال‌های ترکیه علاوه بر آموزش زبان ترکی استانبولی به مردمان کشورهای مختلف، برشی از فرهنگ و ارزش‌های مورد نظر دولت ترکیه در جامعه ترکیه را نیز در ناخودآگاه افراد جانمایی می‌کنند و این جانمایی‌ها به بازنمایی‌های فرهنگی و جامعه‌شناختی در کشورهای هدف می‌انجامد و ترکیه با تلفیق زبان ترکی استانبولی و هنر تصویر در سینما به حضور معنایی در سرزمین‌های دیگر می‌پردازد.

زبان ترکی برای سیاست‌های کلان اردوغان در داخل و سیاست‌های راهبردی آن در منطقه به عنوان یکی از کانون‌های اصلی روابط ترکیه با جهان خارج نزدیک  عمل می‌کند. پازل منطقه و بین‌الملل در کنار اقدامات مختلفی که دولت ترکیه انجام می‌دهد، از طریق دو ابزار زبان و صنعت رسانه دوام پیدا می‌کنند و ترکیب این مسائل، ساخت جدیدی از کنش سیاسی ترکیه را پایه‌ریزی می‌کند.

هسته روابط سیاست خارجی ترکیه نیز به لحاظ نظری از تئوری زبان پیروی می‌کند. همان‌گونه که وظیفه ذاتی زبان در مقام ادای واژگان و رساندن مفهوم مورد نظر است، در مقام روابط سیاسی نیز زبان و تاریخ مشترک برخاسته از آن، برای سیاستمداران ترکیه مدل جدیدی از کنش سیاسی را فراهم نموده است که با قراردادن آن در قالب رسانه و تصویرسازی از شاکله‌های اتصال‌دهنده و جاذبه‌های هیجانی، گفتمان راهبردی ترکیه به سمت معناسازی را رقم زده است. این درحالی است که ترکیه در این ساختار، حالت هجومی به خود گرفته و نگاهِ عثمانی‌گری به عنوان برهم‌زننده چنین راهبردی در جهان خارجِ نزدیک ترکیه خواهد بود.

گزاره جهانی – محلی شدن برای سیاستمداران ترکیه با تمام جوانب خود شکافته نشده است. مسئله جهانی – محلی شدن همان‌‌گونه که به جهانی شدن به مثابه نزدیکی جهان‌های مشترک به یکدیگر تعبیر می‌شود، به همان اندازه نیز به مسئله محلی شدن به معنای حفظ حریم‌های محلی و ملی می‌پردازد. به نظر می‌رسد ترکیه نگاه سیاسی خود از قِبل زبان و رسانه را خارج از فضای جهانی – محلی دنبال می‌کند که با واقعیت‌های جهانی تناسب ندارد. عدم تناسب موجود، محتوای زبانی و رسانه‌ای ترکیه را برای جهانِ خارج نزدیک کم‌رنگ ساخته است. ورود ترکیه در جهان‌های محلی و تلاش برای گفتمان‌سازی ترکی، نه تنها برای اهداف عثمانی‌گرایانه اردوغان مفید نخواهد بود بلکه ممکن است شکست این پروژه را رقم بزند. خوانشِ درست از واقعیت‌های پیچیده سیاسی به همراه درک جهان بیرونی متناسب با ابزارهای در دسترس، به قدرت نرم ترکیه از طریق زبان و رسانه می‌تواند کمک کننده باشد اما رؤیای برپایی امپراتوری عثمانی، مسیر غبارآلودی را برای آن ترسیم خواهد نمود.