پیامدهای راهبردی صادرات گاز ترکمنستان به ارمنستان

پروژه صادرات گاز ترکمنستان به ارمنستان از طریق ایران پیامدهای راهبردی مهمی برای منطقه می‌تواند داشته باشد. عشق آباد به بازار جدید هرچند کوچک دست می‌یابد، ارمنستان امنیت انرژی خود را تامین می‌کند و ایران در راستای تبدیل شدن به «هاب» گازی منطقه گام برمی‌دارد.

نویسنده: دکتر توحید ورستان کارشناس اقتصاد انرژی

اندیشکده زاویه: کشور ترکمنستان پس از روسیه، ایران و قطر چهارمین دارنده منابع گازی جهان است که براساس داده‌های رسمی میزان تولید آن در سال ۲۰۲۴ به بیش از ۷۷.۶ میلیارد متر مکعب رسید. با توجه به جمعیت بیش از 7 میلیون نفری آن، این کشور همواره به دنبال گسترش بازارهای صادراتی خود بوده است. هم اکنون بخش بزرگی از صادرات گاز ترکمنستان به چین شامل می‌شود که این امر می‌تواند قدرت چانه‌زنی عشق آباد در برابر پکن را به شدت کاهش می‌دهد. 

براساس برخی برآوردها، این کشور توان صادرات سالانه ۶۵ میلیارد مترمکعب را دارد. اما شرایط جغرافیایی آن به‌شکلی است که امکان صادرات بیشتر را نمی‌دهد و حتی پروژه «تاپی» که برای صادرات گاز این کشور به شبه قاره از سوی غرب طراحی شده، به دلیل مسائل مالی و امنیتی افغانستان با چالش جدی مواجه شده است. در این شرایط ایران می‌تواند به عنوان بهترین گزینه برای ترانزیت گاز ترکمن‌ها باشد، به‌طوری‌که در دیدار روسای جمهور دو کشور نیز بر این موضوع تاکید شد. 

در واقع، ایران با بهره‌گیری از زیرساخت‌ها و موقعیت سرزمینی خود می‌تواند گاز ترکمنستان را به شبه قاره، عراق، کویت و اروپا برساند. از مارس سال جاری صادرات سالانه ۲ میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان از طریق ایران به ترکیه آغاز شده است که می‌تواند بستر مهمی برای صادرات به اروپا در آینده باشد. 

در این میان، کشور ارمنستان در شمال ایران و در منطقه مهم قفقاز همواره به عنوان یکی از واردکنندگان گاز، به روسیه و ایران وابسته بوده است. براساس برخی داده‌ها، این کشور نزدیک به ۹۲ درصد از گاز خود را از روسیه و بقیه را از ایران دریافت می‌کند که بخش عمده آن صرف تولید برق می‌شود. ارمنستان از سال ۲۰۰۹ در چارچوب قرارداد سوآپ گاز در برابر برق، ۳ کیلووات ساعت برق به ازای هر متر مکعب گاز طبیعی، از ایران دریافت می‌کند. 

اما در سال‌های اخیر و به ویژه پس از جنگ دوم قره‌باغ، به دلیل تغییر رویکرد دولت ارمنستان و چرخش ملایم به غرب، روابط آن با مسکو دچار تیرگی شده است. از همین روی، ایروان در پی منابع گازی جدید است تا با تنوع‌سازی واردات، وابستگی خود به مسکو را کاهش دهد. 

یکی از گزینه‌های مهم ارمنستان در این راستا ترکمنستان است که به دلیل وجود زیرساخت‌های موجود بین ایران، می‌تواند نیازهای انرژی ارامنه را تامین کند. به‌گونه‌ای که مشاور ارشد نخست وزیر ارمنستان اعلام کرد که ارمنستان در حال مذاکره با ترکمنستان برای انعقاد قرارداد گاز طبیعی چند میلیارد دلاری است. همان‌طور که اشاره شد این امر می‌تواند وابستگی ایروان به روسیه را که بخش عمده گاز ارمنستان را تأمین می‌کند، کاهش دهد. 

آرتاشس تومانیان اعلام کرد که هیئت‌های ارمنی در سال‌های اخیر چندین بار برای مذاکره در مورد پروژه‌های مختلف مرتبط با انرژی به ترکمنستان سفر کرده‌اند. او در ادامه توضیح داد: «نخستین مورد شامل قصد ارمنستان برای امضای قرارداد خرید گاز طبیعی از ترکمن‌گاز بوده که چندین دور مذاکره برای تحقق آن انجام شده است. ارمنستان انتظارات خود را ارائه و تمام جنبه‌های فنی پروژه مورد بحث قرار گرفت. طرح خرید گاز از ترکمن‌گاز، انتقال آن از طریق ایران در چارچوب سوآپ و تحویل آن به مرز ایران و ارمنستان است.» 

براساس اظهارات مقامات ارمنی، این قرارداد پیش‌بینی می‌کند که بین ۶۰۰ میلیون تا ۱ میلیارد متر مکعب گاز خریداری شود. با این حال، تومانیان خاطرنشان کرد که توافق بر سر قیمت‌گذاری هنوز نهایی نشده و مذاکرات ادامه دارد. 

همچنین موضوعی که نباید فراموش کرد، احتمال صادرات گاز جمهوری آذربایجان به ارمنستان است که با توجه به نوع روابط دو کشور شاید بعید به نظر برسد. از سوی دیگر، پاشینیان در اجلاس جهانی ارامنه در ایروان گفت: «ما از روسیه و ایران گاز وارد می‌کنیم، آذربایجان نیز مدتی پیش اعلام کرد که ارمنستان در صورت برقراری صلح می‌تواند از آذربایجان گاز وارد کند.» این اظهارات گویای آن است که احتمال این معامله در بلندمدت بعید نیست، به ویژه که باکو از این امر می‌تواند به عنوان ابزار چانه‌زنی بهره بگیرد. 

باید توجه داشت که ساخت خط لوله «ایغدیر – نخجوان» از سال جاری، می‌تواند در این امر تاثیر بگذارد. از این منظر نیز صادرات گاز ترکمنستان به ارمنستان برای آذربایجان نیز تأثیرگذار است و می‌تواند پیامدهای ژئوپلیتیکی در قفقاز داشته باشد. 

در مجموع، پروژه صادرات گاز ترکمنستان به ارمنستان از طریق ایران پیامدهای راهبردی مهمی برای منطقه می‌تواند داشته باشد. عشق آباد به بازار جدید هرچند کوچک دست می‌یابد، ارمنستان امنیت انرژی خود را تامین می‌کند و ایران در راستای تبدیل شدن به «هاب» گازی منطقه گام برمی‌دارد.

 البته واکنش مسکو نیز مهم خواهد بود، این کشور همواره نسبت به بازارهای گازی خود به ویژه قفقاز با اهمیت ژئوپلیتیکی، حساس بوده است. به‌ویژه که اگر این پروژه به گرجستان گسترش یابد امکان صادرات آن به کشورهای دریای سیاه وجود دارد.