فرصت‌ها و چالش‌های تحقق «مشارکت راهبردی» در روابط ایران و جمهوری آذربایجان
در بین کشورهای جهان شاید کمتر دو کشوری مانند ایران و جمهوری آذربایجان را بتوان سراغ داشت که علاوه‌بر خاستگاه تمدنی مشترک، در تمام زمینه‌ها (فرهنگی، زبانی، دینی، مردمی، آداب و سنن و ….) به شکل تنگاتنگی دارای این چنین پیوندهای عمیق و گسترده باشند.
نویسنده: حمید خوش‌آیند محقق و پژوهشگر مسائل منطقه غرب آسیا
اندیشکده زاویه: جمهوری اسلامی ایران در قبال کشورهای همسایه از جمله جمهوری آذربایجان با وجود موانع و چالش‌هایی که در روابط دو کشور وجود دارد و عمدتاً نیز متأثر از عوامل مداخله‌گر خارجی و فرامنطقه‌ای است، سیاست مشخص و مبتنی بر گسترش و تعمیق همکاری‌های دوجانبه را دنبال می‌کند.
اولین رئیس جمهوراسلامی ایران در رأس هیأتی بلندپایه به جمهوری آذربایجان که در راستای سیاست اول همسایگان صورت گرفت، فرصت مغتنمی برای دو طرف است تا مناسبات دوجانبه خود را در همه عرصه‌ها گسترش دهند. این سفر که بعد از شش سال انجام شد، نشان داد جمهوری اسلامی ایران اهمیت ویژه‌ای برای جمهوری آذربایجان در بین کشورهای همسایه و قفقاز جنوبی قائل بوده و با وجود سوءتفاهماتی که بین دو کشور وجود دارد، رویکردی واقع‌بینانه و راهبردی را نسبت به این کشور برای بازتعریف مناسبات دوجانبه پیگیری می‌کند.
همان‌طور که از فضای صمیمی دیدار و گفتگوی رئیس جمهوری اسلامی ایران با رئیس جمهور آذربایجان و برگزاری نشست‌هایی میان هیأت‌های اقتصادی، تجاری و … دو کشور برمی‌آید، آذربایجان برای ایران کشوری با مناسبات قوم و خویشی و علقه‌های مشترک است.
افزون بر برنامه‌های معمول و دیدار‌های تجاری و امضای هفت تفاهم‌نامه در عرصه‌های سیاسی، حمل‌ونقل، مبادلات فرهنگی، همکاری‌های بهداشتی، رسانه‌ای و سرمایه‌گذاری، این سفر یک دستاورد مهم دیگر داشت که در صورت عملیاتی شدن می‌تواند روابط دو کشور را دگرگون کند؛ دو کشور توافق کردند یک برنامه راهبردی جامع برای گسترش همکاری‌های اقتصادی، فرهنگی، علمی، صنعتی، سیاسی و امنیتی ایران و جمهوری آذربایجان تدوین کنند. این برنامه به عنوان چهارچوب تعمیق روابط دو کشور نیز معرفی شد.
در سفر اخیر رئیس جمهوری اسلامی ایران به جمهوری آذربایجان، این موضوع کاملاً مشهود بود که ظرفیت‌های مشترک تهران – باکو برای توسعه مناسبات همه‌جانبه کم‌نظیر است. دو کشور در یک حوزه تمدنی و با مرزهای طولانی قرار دارند و از وابستگی جغرافیایی و ژئوپلیتیکی برخوردار هستند. لیکن بنا به دلایل مختلف داخلی و خارجی هنوز نتوانسته‌اند به شکل مطلوبی، ظرفیت‌های خود را در خدمت گسترش و تعمیق روابط دوجانبه که در شأن همسایگی باشد، قرار دهند که انتظار می‌رود این سفر و عزمی که دو طرف از خود نشان دادند به بهره‌مندی حداکثری از ظرفیت‌های موجود تبدیل شود.
دو طرف در حالی برای تدوین برنامه جامع راهبردی توافق کردند که فرصت‌ها و ظرفیت‌های موجود میان دو کشور برای تسهیل و تسریع روند تحقق مشارکت راهبردی بسیار فراوان است که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد؛ «روندهای آسان و کم‌هزینه» مبادله‌ای، راه‌های زمینی، دریایی، هوایی و راه‌آهن، مرزهای طولانی، وجود حداقل پنج گمرک بزرگ و فعال در مرزهای خاکی دو کشور (از جمله گمرک جلفا، آستارا، بیله‌سوار، پلدشت، خدآفرین)، امکان دسترسی از طریق دریای خزر به گمرک‌ها و بندرهای شمال کشور، مناطق آزاد اقتصادی و تجاری ارس در مرز بین دو کشور در جلفا، بازارچه‌های مشترک مرزی و نزدیکی مراکز تولید و مصرف، شباهت در سلایق و فرهنگ مصرف‌کنندگان و غیره.
جمهوری اسلامی ایران در یک فضای دوستانه و صمیمی آماده تعامل در عرصه‌های اقتصادی، سیاسی، تکنولوژیکی، دفاعی، نظامی و … با جمهوری آذربایجان بوده و آماده انتقال تجارب خود در حوزه سلامت، بهداشت و درمان، علم و فناوری به این کشور است.
نکته پایانی اینکه سفر رئیس جمهور کشورمان به جمهوری آذربایجان، پیامی به مخالفان مناسبات دوستانه دو کشور و دیگر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است، مبنی بر اینکه ایران و آذربایجان توانایی مدیریت اختلافات خود از مسیر تفاهم و گفت‌وگو را دارند. عوامل و متغیرهای همگرا در روابط دو کشور به اندازه‌ای زیاد است که نباید تحت‌الشعاع برخی سوءتفاهم‌ها و اختلاف‌نظرهایی قرار گیرد که به راحتی قابل برطرف شدن است. جمله زیر که از سوی رئیس جمهور کشورمان در دیدار با الهام علی‌اف مطرح شده، دربردارنده پیام مهمی برای ملت و دولت جمهوری آذربایجان می‌باشد: «هنگام حضور در جمهوری آذربایجان، احساس می‌کنم در میان مردم خودم هستم؛ گویی در تبریز یا اردبیل حضور دارم. این احساس نزدیکی و برادری، سرمایه بزرگی برای توسعه ارتباطات اقتصادی، فرهنگی، علمی و امنیتی میان دو کشور است».
